EΦΗΜΕΡΙΔΑ "ΠΕΛΟΠΟΝΝΗΣΟΣ" ΜΕΡΕΣ ΄21
Φύλλο Παρασκευής 2α Απριλίου 2021
Tης ΒΙΒΙΑΝ ΦΑΡΜΑΚΗ
ΑΔΑΜΑΝΤΙΟΣ ΚΟΡΑΗΣ
(Σμύρνη 1748-Παρίσι 1833)
«Δ ρ ά ξ α σ θ ε π α ι δ ε ί ας»
Σ Α Λ Π Ι Σ Μ Α Π Ο Λ Ε Μ Ι Σ Τ Η Ρ Ι Ο Ν απηχεί ο διάπυρος λόγος (εγκύκλιος επιστολή) του Αδαμάντιου Κοραή (1801):
«Υπόμνημα περί της παρούσης καταστάσεως της Ελλάδος» προς τα τέκνα της Ελλάδος.
Όταν λέει ο Κοραής: «Δ ρ ά ξ α σ θ ε π α ι δ ε ί α ς», κατέχει την επίγνωση ότι συμβουλεύει τους πατριώτες του να δράξουν ένα όπλο …
Ο Παπατρέχας, συμβολική μορφή συγγράμματος του Κοραή, ένα προσκλητήριο παιδείας με τρόπο εναργή κρίνει «εαυτόν» πριν μορφωθεί, χωρίς να είναι κακός έπραττε και έλεγε πολλά κακά, διότι δεν ήξευρεν ο ταλαίπωρος! …
«Η απαιδευσία πολλών ενδίδωσιν ροπήν εις αδικίαν», γνωμολογική σκέψη του Κοραή.
Τούτο, ως άνω, αποτελεί το σημαινόμενον, ως προτροπή προς τους πατριώτες νέους της έννοιας «όπλο».
« … Τέκνα μου, αγαπητά, όσοι ονομάζεσθε Γραικοί, δεν γράφω πλην όσα ήθελε σας ειπείν η κοινή μήτηρ ημών και πατρίς, η δυστυχής Ελλάς, αν ελάμβανε φωνήν και γλώσσαν … εις κανένα αιώνα, εις κανένα του κόσμου τόπον, ούτε πλέον ευτυχής ούτε λαμπρά καμμία δεν εφάνη …».
Κορυφαίο υπήρξε και μόνιμο ιδεολογικό σημείο προβληματισμού για τον Κοραή, η αγωνιστική αντίληψη «περί ελευθερίας».
«Τα πρώτα μου τέκνα, οι πρόγονοί σας ήσαν οι πλέον φωτισμένοι, οι πλέον ανδρείοι άνθρωποι της Οικουμένης … Της ελευθερίας το γλυκύτατον όνομα απ’ εκείνους ευρέθη … απ’ εκείνων το στόμα πρώτον εξεφωνήθη …». Αυθεντικός, συνεχίζει ο λόγος του Κοραή: (Σάλπισμα πολεμιστήριον)
Ο Κοραής υπήρξε η τελευταία μεγάλη μορφή του Νεοελληνικού Διαφωτισμού.
Γράφει, ο Κ. Θ. Δημαράς: Ο Κοραής «δεν είναι επαναστάτης», και η σκέψη του είναι πρόμαχος της εξέλιξης, της προόδου, ανήκει πνευματικά στην αναγεννητική κίνηση των ιδεών του Νεοελληνικού Διαφωτισμού στις αρχές του Ιθ αιώνα (1750-1821), μέσα στα πλαίσια της ευρωπαϊκής παιδείας με αντικειμενικό σκοπό την αναμόρφωση του διεφθαρμένου κτητικού ατομικιστή σε «ενάρετο πολίτη» και της κοινωνίας, την οποίαν είχε εξαχρειώσει ο δεσποτισμός.
Η αναμόρφωση, συνίσταται στη δημιουργία δημοκρατικής πολιτείας. Τοιουτοτρόπως, ο ελληνικός χαρακτήρας θα αποκτούσε την έννοια του πολιτικού ουμανισμού.
Και ο λόγος του Κοραή, ως φορέα των ιδεών του Νεοελληνικού Διαφωτισμού, εκφράζεται, ακολούθως, σθεναρός, εύρωστος, παραινετικός:
« … Ω φίλη μου πατρίς … Μήτε πυρ, μήτε σίδηρος ψυχράνη ποτέ εις τας υμετέρας καρδίας την φλογερήν της ελευθερίας αγάπην, το άσπονδον κατά της τυραννίας μίσος».
Ενθυμείσθε όσα έλεγον οι ημέτεροι, πρόγονοι, παροξύνοντες αλλήλους κατά των Περσών (Αδελφική διδασκαλία):
"Ὦ παῖδες Ἑλλήνων, ἴτε, ἐλευθεροῦτε πατρίδ᾽, ἐλευθεροῦτε δὲ παῖδας, γυναῖκας, θεῶν τε πατρῴων ἕδη, θήκας τε προγόνων· νῦν ὑπὲρ πάντων ἀγών." (Αισχύλος, Πέρσες, στιχ. 402)
Ο Αδαμάντιος Κοράης οραματιστής, συγγραφέας, αγωνιστής, πατριώτης και, ως ηθική φυσιογνωμία εξαίρεται στην εθνική μνήμη. Συνεπώς, τιμάται η προσφορά του στο Ελληνικόν Έθνος, προσφέροντας την εξαίρετη πνευματική υπηρεσία στους νέους γενικότερα δε στον Έλληνα άνθρωπο.
Δυο είναι τα εδραία ερείσματα για την πνευματική καλλιέργεια των Ελλήνων:
Τα αρχαία κλαστικά γράμματα και ο νεοελληνικός λόγος.
Ευγενή και ανδροπρεπή τα κείμενά του διαδραμάτισαν καταλυτικό ρόλο στην διαμόρφωση της αγωνιστικής γενεάς του 1821. Τούτο το έργο του Κοραή συνιστά τη μεγίστη οφειλή προς αυτήν, υπηρετήσασα την εθνική μας αποκατάσταση.
Ο Κοραής υποστήριζε πως η ελληνική εκπαίδευση έπρεπε να κατατείνεται προς αυτήν των φωτισμένων λαών της Ευρώπης, μέσω μια διαδικασίας την οποίαν ονόμαζε «μετακένωση» της Ευρωπαϊκής παιδείας στο Ελληνικό κοινό, όμως σε μια άλλη επιστροφή στα κείμενα των αρχαίων Ελλήνων.
Η εκπαίδευση αυτής της ποιότητας θα αντανακλούσε τη σοφία των προγόνων αλλά θα εμπύρωνε συγχρόνως στις ψυχές των Ελλήνων την «πολεμικήν ανδρείαν».
Η εφαρμογή της ιδέας αυτής του Κοραή εδράζεται στην έκδοση έργων των αρχαίων Ελλήνων της κλασσικής αρχαιότητας. Από το 1805 αρχίζει το έργον: «Ελληνική Βιβλιοθήκη», το οποίον θα αποβεί η κύρια εκδοτική του δραστηριότητα.
Όλοι οι τόμοι, ως άνω, αποτελούσαν κείμενα φιλολογικά επεξεργασμένα, με μακρά προλεγόμενα, στα οποία, ο εκδότης παραθέτει τις γλωσσικές, παιδαγωγικές πολιτικές θεωρίες του.
Τα περισσότερα απ’ αυτά έμεινα γνωστά ως «Αυτοσχέδιοι Στοχασμοί»
Ο Αδαμάντιος Κοραής σηματοδοτεί χρονολογικά τη λαμπρή κατάληξη του Νεοελληνικού διαφωτισμού.
Τίθεται το ερώτημα: Πως ο Κοραής, και κάτω από ποιες κοινωνικοπολιτικές συνθήκες διαμορφώνει μια σπουδαία πνευματική φυσιογνωμία, ένα πλατύ εθνικό και δημιουργικό οραματισμό, τη γνώση και επιβλητική εσωτερική μορφή του Μεγάλου δασκάλου του Γένους;
Ο Κοραής βρισκόταν στο Παρίσι κατά τη διάρκεια της βασιλείας του Τρόμου που είχε επιβάλει ο Ροβεσπιέρος το 1793 των παραταξιακών συγκρούσεων και του τέλους της επαναστατικής περιόδου με το πραξικόπημα του Ναπολέοντα (Νοέμβριος 1799).
Ο Κοραής καθιστά σαφή την άποψή του:
Η εποχή του Διαφωτισμού έχει καταρρεύσει, εξαιτίας του «εγκλήματος» και της «αμάθειας», ενώ διανοητές και καλλιτέχνες έχουν καταδικασθεί σε «απραξία», λόγω του βανδαλισμού.
Η αρετή και τα «τάλαντα ξεψυχούν» κάτω από το μαχαίρι των δολοφόνων… Και τέλος επισφράγιζε με σθεναρό λόγο: «Ελευθερία χωρίς δικαιοσύνη είναι αμιγώς ληστεία».
Πως, λοιπόν, θα πετύχαιναν οι Έλληνες να κατακτήσουν την ελευθερία τους, διατηρώντας ταυτόχρονα και τη δικαιοσύνη;
Η απάντηση του Κοραή ήταν … η Παιδεία.
Η ζωή του στο Παρίσι καθορίζει την μεταγενέστερη συγγραφική του δράση.
Η «πολιτική» αποτελεί την νευραλγική βάση της συγγραφικής του δραστηριότητας…
«Πρέπει να ελευθερωθεί το Γένος. Ο δρόμος για το φωτισμό είναι η γνωριμία με την κλασσική αρχαιότητα».
Ενιαίος εκφραστής του πόθου να υπάρξουμε με την ιστορική μας εξάρτυση με την ταυτότητά μας, εγκλείει το διδακτικό του πνεύμα, όπως ενός αναθρεμμένου πνευματικού ηγέτη στις ασύγκριτες Επιστολές προς το Έθνος, κύριο μέσον της συμβολής του στην εμψύχωση των αγωνιστών και στην προτροπή των «ξένων» να στηρίξουν τον Αγώνα.
Γεννημένος την ώρα που το Γένος δεν μπορούσε να λυτρωθεί θεμελιώνει το κήρυγμά του: «Της ελευθερίας το χρώμα είναι τόσον βαθύ εις την γλώσσαν των Ελλήνων ώστε και η τόσων αιώνων εκβαρβάρωσις και δυστυχία των Ελλήνων δεν το εξέπλυνε ολότελα, μήτε από την κοινήν ημών διάλεκτον».
Συσχετίζει γλώσσα και ελευθερία.
Γλώσσα εννοεί ο Κοραής δύο έννοιες: όργανο για μόρφωση, αφύπνιση, εχέγγυο προσωπικής ζωής και ταυτότητα, πρώτο θεμέλιον της ανεξαρτησίας.
Ο εξαγγελτικός λόγος του Κοραή, καίριος, ως δάσκαλος του Γένους απευθύνει επιστολήν προς τους νέους του Γένους:
«Ω νέοι του Γένους, τους οποίους επαράβαλαν με την εαρινήν ώραν του έτους … αλλά τα άνθη υπόσχονται καρπούς … τούτους ελπίζει από σας η ερημωθείσα από τον άγριον τύραννον πατρίς σας. Μη ματαιώσετε, λοιπόν, την ελπίδα της».
Ο λόγος του Κοραή, «ακολούθως» αποκτά το διδακτικό χαρακτήρα του:
«Συμφέρει εις τας παρούσας της Ελλάδος περιστάσεις, να έχωσι τα μεγάλα γυμνάσια, καθ’ έδραν και δάσκαλον εξαίρετον πολιτικής, όπου θα διδάσκονται τα Πολιτικά του Αριστοτέλους, εξηγούμενα και παραβαλλόμενα με των νεωτέρων φιλοσόφων τας πολιτικάς θεωρίας …».
Αυθεντικός ο λόγος του Κοραή:
«…Του Αριστοτέλους των «Πολιτικών» συγγράμματα επεχείρησα και έγραψα, λίγους μήνες μετά την έκρηξη της Ελληνικής Επανάστασης, (Σεπτέμβριος 1821)».
Η μετά προσοχής ανάγνωσις αυτού αρκεί να δείξει την περίνοιαν του φιλοσόφου και τας αληθείς αιτίας, διατί οι Έλληνες με τόσην γνώσιν πολιτικήν, δεν ηδυνήθησαν όμως να φυλάξωσι μέχρι τέλους την μετ’ αλλήλων ομονοίαν, και της ομονοίας την ακόλουθον ελευθερίαν, και δια τι τα σημερινά της Ευρώπης έθνη με πλειοτέραν των Ελλήνων επιστήμην της πολιτικής κοινωνίας, δεν ημπόρεσαν ακόμη να ειρηνεύσωσι προς αλλήλους». (Εύξεινος: Λέσχη Ποντίων Νάουσας, Εθνική Βιβλιοθήκη Αργυρούπολης).
Η κοινωνία του Ελληνικού Έθνους ήταν κατακερματισμένη, εμφύλιοι πόλεμοι, διχασμός, το παθολογικό φαινόμενο πριν και στις αρχές της έναρξης της Ελληνικής Επανάστασης, ανταγωνισμός μεταξύ αρματολών, στρατιωτικών και «προεστώτων» - προκρίτων, αιτία η ανάληψη της εξουσίας, η διεκδίκηση της «μερίδος του λέοντος» εντός του καθημαγμένου έθνους μας.
Ευθαρσώς, ο δάσκαλος του Γένους Κοραής, περίνους αλλά αδέκαστος στηλιτεύει το τυραννικόν πάθος, την Διχόνοιαν …
Με βαθειά την οδύνην, ο Κοραής μεταδίδει μέγιστον μάθημα, μέσω της Επιστολής του:
Προς τους προεστώτας της Ελλάδος, - Ελευθέρωσις από τα τυραννικά πάθη (10.1822):
« … ο άνομος ζυγός του τυράννου μας εβάρυνεν όλους επίσης αυτός «ουκ εθαύμασεν πρόσωπον πρεσβύτου, ουδέ νέον ελέησεν».
Δύναμις και πλούτος χωρίς ελευθερίαν είναι κατάρα … εις μόνα τα ελεύθερα έθνη εμπορεί να ευδαιμονήσει πλούσιος και δυνατός, εάν μεταχειρισθή την δύναμιν και τον πλούτον εις την κοινήν των συμπολιτών ευδαιμονίαν, εάν ομονοή με τους συμπολίτας του …».
Οι Έλληνες έπαθαν, δια τας διχονοίας των την δυστυχεστάτην απ’ όλους τας πολιτικάς μεταβολάς, τη στέρησιν της προγονικής αυτονομίας και ισονομίας ενώ αλλοιώθηκαν οι αξίες: ο ανθρωπισμός και η αρετή:
«Έστιν άρα η αρετή έξις προαιρετική, εν μεσότητι ούσα τη προς ημάς, ωρισμένη λόγω και ω αν ο φρόνιμος ορίσειεν μεσότης δε δύο κακιών, της μεν καθ’ υπερβολήν της δε κατ΄ελλείψιν». (Αρετή είναι η μόνιμη και σταθερή διάθεση της ψυχής, που κινεί την ψυχική ενέργεια. (Αριστοτέλης, Ηθικά Νικομάχεια, Β΄ βιβλίο).
Επίσης, σπουδαία και η επιστολή του Κοραή: Προς τους Έλληνας Ταγούς (εμπιστευτική επιστολή, 2.8.1825):
«Σεβάσμιε κύριε Πρόεδρε του Νομοτελεστικού συνεδρίου (Κουντουριώτης). Σεβάσμιοι … Στρατηγοί και Ναύαρχοι, όσοι τρέφετε εις τας σπλάχνα σας ειλικρινή και άδολον της ταλαιπώρου μητρός και πατρίδος μας αγάπην.
Παρακαλώ σας, όλους … με τρέμουσαν χείραν και οφθαλμούς ασθενείς από το γήρας να ακούσετε με εύνοιαν τας τελευταίας ταύτας φωνάς του γέροντος, μέλλοντος μετ’ ολίγον να ταφή εις ξένην γην.
Ευκολώτερον υποφέρονται αι αδικίαι των αλλοφύλων τυράννων, διότι ο αδικούμενος κρίνει … αλλά και βλέπει πράξεις και λόγους τυραννικούς από ομογενείς, ομόγλωσσους, ομόθρησκους … τούτο είναι βαρύ!
Τούτο μ’ εξώρισεν από την πατρίδα μου!
… επέκεινα να προχωρήσω, ω φίλη μου πατρίς, μ’ εμποδίζει … ο γεννηθείς εις την ψυχήν μου σεισμός … βλέπων σπαρασσομένην από τας ανομίας των βαρβάρων … εξωρίσθην εκουσίως από τους κόλπους σου…
Ο Αδαμάντιος Κοραής συνέδεσε το όνομά του με τις κύριες εκφάνσεις του διεξαγόμενου πνευματικού αγώνα, τον Διαφωτισμό, που αντλούν τη έμπνευσή τους από τα πρότυπα των δημοκρατικών πολιτειών της Ελληνικής αρχαιότητας με ορόσημα: τη γλώσσα, νέα ελληνική, την κατάκτηση της πνευματικής ελευθερίας και καταπολέμηση της εθελοδουλείας, διχόνοιας, τυραννίας!!
Πατριωτικός, πνευματικός ο αγώνας του Δασκάλου του Γένους, Αδαμάντιου Κοραή, ο οποίος αναδεικνύεται, μέσω των επιλεγμένων χωρίων στα οποία συμπυκνώνεται η πεμπτουσία της ελληνικής συνείδησης και δράσης «παραδόξως» δε σηματοδοτούνται και από «τα λάθη, όσα έπραξαν» … όμως από αυτά αναδύεται κάτι σαν να υπερακοντίζει το χιμαιρικό, να γίνεται όραμα και στέρεο θεμέλιο ανεξαρτησίας.
Χωρίς τα «λάθη» θα είμαστε οι Έλληνες χωρίς ταυτότητα, χωρίς ιστορική προοπτική, με χαρακτήρα την Ελληνικότητα!
Βίβιαν Φαρμάκη
Δρ Φιλολογίας Πανεπιστημίου Ιωαννίνων,
Πτυχιούχος Αρχαιολογίας – Ιστορίας
Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών,
Κριτικός Λογοτεχνίας μέλος του
(Α.Ι.C.L. Association Internationale de la
CRITIQUE LITTERAIRE)
