Η ΗΛΕΙΑ ΓΡΑΦΕΙ ΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ

Η ΗΛΕΙΑ ΓΡΑΦΕΙ ΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ

του Λεωνίδα Γ. Μαργαρίτη
Δικηγόρου - Προέδρου Εταιρείας
Λογοτεχνών Ν. Δ. Ελλάδος

Καρπερός ο Ηλειακός Κάμπος υπήρξε χωνευτήρι λαών και εθνοτήτων. Δέχθηκε κατά καιρούς στίφη επιδρομέων που κατέληγαν εκεί, είτε από ανάγκη είτε από τυχοδιωκτισμό. Στους ηρωικούς χρόνους δέχθηκε τους Αιτωλούς και Θεσσαλούς, στους ιστορικούς τους Αρκάδες και Κερκυραίους, στους Μεσαιωνικούς κατά σειρά Σλάβους, Φράγκους, Αλβανούς και τελευταία Τούρκους και Αρβανίτες. Στους μετεπαναστατικούς χρόνους δέχθηκε Έλληνες από όλες τις γωνιές της χώρας, Καλαβρυτινούς, Αρκάδες, Ρουμελιώτες, Κεφαλλονίτες, Ζακυνθινούς, Ηπειρώτες, Μανιάτες, Χιώτες κ.ά. Όλα τα ετερόκλητα και ιδίως αλλόφυλα στοιχεία συγχωνεύθηκαν στο μεγάλο χωνευτήρι της κοινωνικής ζωής.
Η γη της Ηλείας, ιερή πάντα κατά τους Αρχαίους Έλληνες, με το αθλητικοθρησκευτικό κέντρο την Ιερή Άλτη της Ολυμπίας, στους Βυζαντινούς χρόνους κτήμα του Αγίου Ανδρέου, στη Φραγκοκρατία προσωπική ιδιοκτησία του Φράγκου Ηγεμόνα, στην Τουρκοκρατία προσωπικό κτήμα της μητέρας του εκάστοτε Σουλτάνου, έδινε ασυλία στους Ηλείους και τους εξασφάλιζε μία ειρηνική διαβίωση μέσα στα πατρογονικά τους.
Τα διάφορα ήθη και έθιμα των ξενόφερτων ξαναπλάστηκαν και ξαναδόθηκαν σε εντόπιο τόνο και χρώμα. Στο διάβα των αιώνων αυτών πολλοί αποπειράθηκαν να γράψουν την ιστορία της Ηλείας χωρίς ωστόσο μέχρι σήμερα να υπάρχει στην ουσία μία ολοκληρωμένη και άρτια εργασία για το σύνολο του Ηλειακού τόπου και των ανθρώπων του στη διαδρομή των αιώνων.
• Ο αποκαλυπτικός και μακρόπνοος ιστορικός της Ηλείας δεν έχει μέχρι σήμερα υπάρξει. Δεν μπορώ βεβαίως να παραγνωρίσω την συνεισφορά του αείμνηστου Γυμνασιάρχη Γεωργίου Παπανδρέου ο οποίος με τις έρευνές του διέσωσε πολλά στοιχεία της ιστορίας της Ηλειακής γης, όμως κι εκείνος πλήρη, διεξοδική και εμπεριστατωμένη ιστορία της Ηλείας δεν έγραψε. Λέγεται πως ο δεύτερος τόμος ο οποίος είχε αναγγελθεί με τίτλο: «Η Ηλεία διά μέσου των Αιώνων» ήταν κατά πολύ αξιολογότερος. Λέγεται ότι καταστράφηκε την τελευταία στιγμή που θα δίδονταν στο τυπογραφείο. Έγραψε επίσης και τα «Περί της διαλέκτου των Ηλείων», «Ηλειακά», και «Περί του όρους Φολόης» κ.ά.
• «Το χρονικό της Ανδραβίδας» του αείμνηστου Γυμνασιάρχη Δημητρίου Π. Οικονομοπούλου καθώς και το ανέκδοτο έργο του με τον τίτλο: «Η Ηλεία επί Τουρκοκρατίας».
• Ο Γεώργιος Α. Χρυσανθακόπουλος με την «Ηλεία επί Τουρκοκρατίας», έκδοση του 1950, ένα έργο που έχει συμβάλει σημαντικά στη γνώση των Ηλειακών πραγμάτων της εποχής εκείνης.
Η Ηλειακή ιστορία όμως είναι ανεξάντλητη και σε μεγάλα τμήματά της ανεξερεύνητη. Βέβαια τα μεγάλα και σημαντικά γεγονότα της Ηλειακής ιστορίας είναι γνωστά. Δεν είναι όμως μελετημένα σε όλη τους την έκταση, το βάθος και στις λεπτομέρειες της. Όσοι καταπιάνονται με τη συγγραφή επί μέρους ιστοριών τοπικών κοινωνιών με την καταγραφή όσων πληροφοριών έχουν σχέση με την προέλευση των κατοίκων, την σύνθεση των πληθυσμών, τις μετακινήσεις τους στο χώρο, τη μόνιμη εγκατάστασή τους, την ανάπτυξη δραστηριοτήτων, την καταγραφή ιστορικών γεγονότων που σημάδεψαν την πορεία τους μέσα στο χρόνο συμβάλλουν σημαντικά στη διάσωση και διατήρηση ηθών, εθίμων και παραδόσεων. Προσφέρουν σημαντικές υπηρεσίες στον μελετητή και μελλοντικό συγγραφέα της συνολικής ιστορίας της Ηλείας.
Η καταγραφή των μικροϊστοριών αποτελούν ψηφίδες στη σύνθεση του μεγάλου ψηφιδωτού της Ηλειακής ιστορίας. Όλες οι πόλεις και τα χωριά της Ηλείας κατά καιρούς είχαν την τύχη να έχουν κάποιο πνευματικό άνθρωπο που θα ξεπλήρωνε το χρέος του προς τη γενέτειρά του, τους απογόνους του, στους επιγενόμενους.
• Ο Τάκης Δόξας μέσα από το «Χρονικό του Πύργου» έδωσε στοιχεία της ιστορίας της πόλης που γεννήθηκε, δραστηριοποιήθηκε και δεν εγκατέλειψε ποτέ, καθώς και την μοναδική «Ηλειακή Γραμματολογία» του.
• Ο Αύγουστος Α. Καπογιάννης με το έργο του «Ο Πύργος της Ηλείας - Ιστορική Έρευνα - Μελέτη του τόπου» Μέρος Α΄, Θέρος 1970-1972, μας παραδίδει σημαντικές πληροφορίες για την πόλη του Πύργου από της ιδρύσεώς του μέχρι την εποχή μας, ενώ το έργο αυτό συνεχίζεται μέσα από τις σελίδες της εφημερίδας του, της Αυγής Πύργου. Επίσης ο Κωνσταντίνος Γρ. Κυριακόπουλος με το δίτομο έργο του «Ο Πύργος και η Ηλεία στην επανάσταση και στα χρόνια του Καποδίστρια» μας παρέχει σημαντικές πληροφορίες για την υπό μελέτη περίοδο.
• Ο Λεωνίδας Καρνάρος με το έργο του: «Αμαλιάδα 1821-1914» και με μία σειρά εκδόσεις με επί μέρους έρευνές του όπως «Ηλειακή Παροικία της Πάτρας», «Ηλείοι πεσόντες κατά τους εθνικοαπελευθερωτικούς αγώνες 1897-1922», «Πρωτοδικείο Αμαλιάδος», «Μαρίκα Μπότση –Τσαπαλίρα, η πρώτη γυναίκα δήμαρχος στην Αμαλιάδα και στην Ελλάδα», «Εδώ Ραδιοφωνικός Σταθμός Αμαλιάδος», «Οι Ηλείοι της Αμερικής και του Καναδά», «Εμπορικός Σύλλογος Αμαλιάδος 1908-2008», κ.ά. μας παρουσιάζει το παρελθόν της άλλης μεγάλης πόλης της Ηλείας.
• Ο αείμνηστος χαλκέντερος μελετητής και συγγραφέας Τάσος Γριτσόπουλος μέσα από δύο τόμους του έργου του «Ιστορία της Γαστούνης» παρέχει ένα πλήθος στοιχείων και μαρτυριών για την ιστορική διαδρομή και πορεία της πόλεως του Ηλειακού Κάμπου που για πολλά χρόνια υπήρξε το επίκεντρο ενδιαφέροντος των Τούρκων, των Φράγκων και των υποδούλων.
• Ο π. Κωνσταντίνος Καπετανόπουλος μέσα από το βιβλίο του: «Ιστορικές Σελίδες της Ανδραβίδας» διασώζει πολλά ιστορικά στοιχεία για την πρωτεύουσα των Φράγκων στο Μοριά.
• Ο αείμνηστος Ανδρέας Μπούτσικας μέσα από το βιβλίο του «Το Αυγείο» μας δίνει το χρονικό της ίδρυσης του χωριού Μπουχιώτη το οποίο μετονομάστηκε σε Αυγείο, σε ανάμνηση του μυθικού βασιλιά της ΄Ηλιδας, αλλά και με το δίτομο έργο του «Η Φραγκοκρατία στην Ηλεία 1205-1428» φωτίζει ιστορικές στιγμές εκείνης της περιόδου. Είχε εκδώσει και τα βιβλία: «Σλάβοι και τοπωνύμια στην Ηλεία», «Η αρχαία Ήλις», «Φραγκικά μνημεία στην Ηλεία» κ.ά.
• Ο αείμνηστος δάσκαλος Γεώργιος Μαραζιώτης μέσα από το έργο του: «Ιστορία του Τραγανού» σκιαγραφεί τη δημιουργική πορεία στο χρόνο της Κοινότητας Τραγανού του μετέπειτα Δήμου και ενός των τριών Δήμων του κάμπου που συγκρότησαν το νέο Καλλικρατικό Δήμο Πηνειού.
• Ο Ανδρέας Καρκαβίτσας μπορεί να μην έγραψε ιστορικές μελέτες όμως στο έργο του περιλαμβάνονται πολλά ιστορικά και λαογραφικά στοιχεία για τη γενέτειρά του τα Λεχαινά. Βέβαια σημαντικές πληροφορίες και ιστορικά γεγονότα της Ηλείας καταγράφει και περισώζει επίσης και ο αείμνηστος Ντίνος Ψυχογιός μέσα από τις σελίδες του ανεπανάληπτου περιοδικού « ΗΛΕΙΑΚΑ» και με τις αυτοτελείς εκδόσεις «Περί γοητειών και μαντείας», «Ο κώδικας Παναγίας της Λεχαινίτισσας και τα Λεχαινά» και «Ηλειώτικα παιδοκόμια».
• Ιστορικά και λαογραφικά στοιχεία για τους τόπους γέννησής τους μας δίνουν ακόμη ο Νίκος Β. Αναστόπουλος με το έργο του «Η Δίβρη Ηλείας στο διάβα των Αιώνων», ο Ανδρέας Μπράτης για το «Βαρθολομιό», και «Η Αγία Ελεούσα (Λυγιά Βαρθολομιού Ηλείας)», ο Διονύσης Αγιαννιτόπουλος και ο αείμνηστος Παναγιώτης Γιόβας για τα Σαβάλια, ο Λεωνίδας Μαργαρίτης για το «Χρονικό του Κοροίβου», ο αείμνηστος Βασίλης Κουρής και η κόρη του Αναστασία για το Κάστρο και τα Λουτρά Κυλλήνης. Ο Γιώργος Σταυρόπουλος για την Οινόη, ο Κώστας Λούρμπας για τη Γαστούνη και το Δήμο Μυρτουντίων, ο Κωνσταντίνος Σταυρόπουλος για την Πλατιάννα, ο Πάνος Αργυρόπουλος για τα Κρέστενα, ο Παύλος Μιτζόπουλος για το Λευκοχώρι (Μουσουλούμπεη), ο Παναγιώτης Παπαθεοδώρου για την Κρυόβρυση, ο Θόδωρος Ρέγκλης για το Τρουμπέ (Δήμητρα).
• Οι Μητροπολίτες Ηλείας: Αντώνιος για την «Επισκοπή Ηλείας δια των αιώνων», ο Αθανάσιος Βασιλόπουλος «Η επισκοπή Ηλείας δια των αιώνων», ο Γερμανός Παρασκευόπουλος «Αγιογράφοι φορητών ιερών εικόνων μονών και ενοριών Ι.Μ.Ηλείας και Ωλένης του ΙΘ αιώνος», «Προλήψεις τινές και δεισιδαιμονίες ως συναντώνται εις την Ηλεία», «Αι εν Ηλεία μαγικαί επωδαί», «Τα μαγικά περάσματα "τρύπες"των μοναστηριών της Ηλείας», «Τα φυλακτά της Ηλείας υπο το φως της χριστιανικής πίστεως» και πολλές άλλες ιστορικές και λαογραφικές μονογραφίες. Ο Επίσκοπος Ηλείας Αθανάσιος Μπαχός «Το σωζόμενον αγιογραφικόν έργον του Ιωάννη Ταμπάκη εις την Ι.Μ. Ηλείας».
• Ο Αλ. Αθανασόπουλος για την Κουτσοχέρα, ο Γιάννης Αλεξόπουλος «Ο Πύργος, ο λαός, η Ηλεία», ο Ανδρέας Ανδριανόπουλος «Μια πνευματική κυψέλη: Ιερά μονή Κρεμαστής», ο Παναγιώτης Ανδριόπουλος τα «Οικιστικά στοιχεία και χριστιανικά μνημεία του τ. Δήμου Ήλιδας και Έλισας» και τον «Κόσμο της θείας Ήλιδας και ιερείς Έλισας», ο Θεόδωρος Ανδρουτσόπουλος για τον «Τάφο του Κοροίβου», «Το κράτος της Ήλιδος» και την «Φραγκαβίλλα Αμαλιάδος», ο Πανάγος Αποστολόπουλος «Ο Πύργος, μνήμες ενός Πυργιώτη για τη πόλη του», ο Νάκος Ν. Αργυρόπουλος «Η Ιστορία της Ανδραβίδας», ο Παναγιώτης Ασημακόπουλος «Το Χωρίο "Σκληρού" και ο ναός του επικούρειου Απόλλωνος».
• Ο Αθανάσιος Βακαλόπουλος για τον «Ανδρέα και Κώστα Καρκαβίτσα και τα Λεχαινά», ο Θεόδωρος Ν. Βέρρος «Η Ιστορία του χωριού μου (Χειμαδιό)», ο Ιωάννης Μ. Βορβίλας με τα έργα του «Η επισκοπή Ωλένης», «ο Άγιος Παντελεήμων Πύργου Ηλείας» & «ο Άγιος Ιωάννης Πελοπίου», ο Π. Γιαννακόπουλος για το χωριό του «Ο Πλάτανος (κοινότης Ν. Ηλείας)» και «Ο Πλάτανος-η ιστορία του», το Γυμνάσιο Κρεστένων με τον «Τουριστικό οδηγό του Δήμου Σκιλλούντος», οι Γ. Γώτης, Δ. Κράγκαρης και Α. Φουσκαρίνης την «Ανθολογία Ηλείων λογοτεχνών», ο πολυγραφότατος Βύρων Δάβος με ένα πλήθος ιστορικών και λαογραφικών βιβλίων του όπως «Στον Πύργο και στην Ηλεία του 1821-1930», «Οι Ολυμπιακοί αγώνες του 1896», «Τοπωνύμια της Ηλείας (6500 τοποθεσίες)», «Ιστορική έρευνα 32 χωριών της Ηλείας», «Η Ηλεία πριν και μετά την επανάσταση του 1821», «Η Ηλεία γύρω από το 1900», «Οι πρώτοι κάτοικοι στο χωριό Κρεκούκι Ηλείας», «Η ιστορία του χωριού μου (Πελόπιο)», «Ιστορία του Πύργου της Ηλείας και 17 περιχώρων», «Η ζωή των κατοίκων της Ηλείας κατά την τουρκοκρατία» και πάρα πολλά άλλα. Ο Βασίλης Δάρας με τα βιβλία του «Κάποτε στην Αμαλιάδα» & «Γύρω από την Αμαλιάδα και τους ανθρώπους της», ο Ν. Γ. Δημητρακόπουλος «Περίπατοι στην επαρχία Ολυμπίας», ο Τάκης Δημόπουλος «Η Ολυμπία», ο Μιχάλης Δημητρόπουλος «Το Χάβαρι και οι Χαβαραίοι», η Μαρία Δημοπούλου «Ιστορικά και λαογραφικά της Αμαλιάδας».
• Ο Θεόδωρος Κ. Ηλιάδης με τη «Μυθολογία της Ηλείας», ο Νίκος Θωμόπουλος «Αμπελιώνα, ένα μικρό χωριό με ιστορία», ο αείμνηστος Δήμαρχος Πύργου Τάσης Καζάζης «Οι Γερμανοί στην Ηλεία», ο αείμνηστος Ανδριτσάνος πολιτικός Θανάσης Κανελλόπουλος την «Ηλειακή "βιομηχανία" κατά την αρχαιότητα», ο Μιλτιάδης Κάπος «Η Ηλεία στον μύθο και την Ιστορία», ο συντ/χος δάσκαλος Διονύσης Καραγιάννης μια σειρά βιβλίων όπως «Η Μονή του Σεπετού», «Αναφορά στις μνήμες –Οι Παπαλεξαίοι» κ.ά. ο αείμνηστος Ιωάννης Αντ. Καράγιωργας για τον «Καρδαμά Ηλείας», ο αείμνηστος Κώστας Καραλής με το δίτομο «Ιστορία των δραματικών γεγονότων Πελοποννήσου 1943-1949», ο Ιωάννης Καραπαναγιώτης «Η Ζαχάρω, το κατώφλι του μέλλοντος».
• Ο Πάνος Κασκαντίρης για το χωριό του τις «Μηλιές Ηλείας», ο συντ/χος δάσκαλος και λαογράφος Γιάννης Κλουκίνας με τα βιβλία του «Πριν χαθούν» και «Λαογραφικά της Ηλείας», ο Αθανάσιος Κλωνάρης την «Ιστορία της Μίνθης ( Άλβενας)», ο αείμνηστος π. Νικόλαος Κοντοβουνήσιος «Το Φράγκικο μοναστήρι της Ίσοβας», τους «Ανυπότακτους Σκορτινούς» και ένα πλήθος άλλων βιβλίων του και δημοσιευμάτων για την περίοδο της κατάκτησης της Ηλείας από τους Φράγκους, ο αείμνηστος Κώστας Κυριακόπουλος για τη «Μονή Σκαφιδιάς Ηλείας» και την ιστορία της «Ι. Μ. Ηλείας (και Ωλένης)», ο λαογράφος –δάσκαλος αείμνηστος Νικόλαος Λάσκαρης το 12τομο «Η Λάστα και τα μνημεία της ή Λάστας Πανόραμα».
• Ο Κωνσταντίνος Λιακόπουλος την «Κοινότητα Αμαλιάδας», ο Κυριάκος Μαντζιβής «Επικούρειος Απόλλων, ο Παρθενών της Πελοποννήσου», ο Γ. Μαρτέν «Ιστορική ανασκόπηση της Ηλείας και της πόλεως Πύργου», η Βασιλική Μαυροειδοπούλου «Η Ώλενα ιστορία και παράδοση» και «Επίσκοποι Ωλένης», ο Γεώργιος Μπουλαλάς «Τα Μακρύσια και ο αρχαίος Σκυλλούς», ο Γιώργος Ντελόπουλος την ιστορία της «Κεραμιδιάς Ηλείας», ο αείμνηστος πολυγραφότατος Θεόδωρος Ξύδης τα «Ηλειακά», ο «Αλφειός», η «Σκαφιδιά», η «Φολόη», η «Πίσα», οι «Λετρίνοι», το «Ποντικόκαστρο», η «Βλαχέρνα» κ.ά.
• Ο Παναγιώτης Παπαδημητρίου τα βιβλία του «Η Ιστορική Μονή της Σκαφιδιάς», «Αι Βλαχέρναι της Ηλείας», ο Στάθης Παρασκευόπουλος τα «Μοναστήρια-ησυχαστήρια προσκυνήματα και μετόχια της Ηλείας», ο Γιάννης Θ. Πισιμίσης την «Η πολιορκία και η άλωση του Λάλα», ο πολυγραφότατος Μίμης Πρίγγουρης για την «Ανδρίτσαινα», την «Οικονομική συμβολή της επαρχίας Ολυμπίας στην επανάσταση του '21», την «Διοικητική διαίρεση του νομού Ηλείας (από την Βενετοκρατία μέχρι σήμερα)» κ.ά.
• Ο πρώην δήμαρχος Αμαλιάδος Θεόδωρος Σιμιτζής μας άφησε τις «Προσωπικές εντυπώσεις και ιστορικά ντοκουμέντα για την πόλη της Αμαλιάδας 1900-1950», ο Παύλος Σινόπουλος τους «Φρουρούς της νύχτας - Ένα χρονικό της Γερμανικής κατοχής στον Πύργο», ο Γιώργος Σκουλαρίκος τον «Πύργο - Κατάκολο με τον κολοσούρτη», ο Αγησίλαος Τσέλαλης τα «Ολυμπιακά» και άλλες ιστορικές και λαογραφικές μονογραφίες, ο Νίκος Τσούρας «Τα δημοτικά τραγούδια της Ηλείας», ο Τάσος Φιλιππόπουλος «Από την ιστορία της Ηλείας», ο Πανεπιστημιακός Καθηγητής Αθανάσιος Φωτόπουλος τα «Χειρόγραφα μοναστηριών της Ηλείας», καθώς και το ιστορικό περιοδικό «Ηλειακή Επιθεώρηση», ο συντ/χος Γυμνασιάρχης Παναγιώτης Χαραλαμπόπουλος με το πλήθος των βιβλίων του για την Ηλεία «Παναγία Σεπετιώτισσα στην ορεινή Ολυμπία», «Η συμβολή της επαρχίας Ολυμπίας στον αγώνα του '21», «Διονυσίου Πύρρου του Θετταλού: Ανδρίτσαινα -Φιγαλία-ναός Επικούρειου Απόλλωνα», «Αναμνηστικό ογδοηκονταπενταετίας του γυμνασίου Ανδριτσαίνης (1889-90-1975), «Παπαλέξης», «Η συμβολή της επαρχίας Ολυμπίας στον αγώνα του '21» κ.ά. ενώ η κόρη του αείμνηστου Ντίνου Ψυχογιού, Ελένη έχει γράψει για τις «Νεράιδες, πίστη και λατρεία τους στην Ηλεία» και για τα «Λεχαινά - ο τόπος, τα σπίτια».
• Ο λαογράφος ερευνητής Ηλίας Τουτούνης μας έχει δώσει τα βιβλία «333 Ηλειακές λαϊκές παροιμίες και παροιμιώδεις εκφράσεις», «Η Ηλεία στο Δημοτικό τραγούδι», «Γιάννης και Γιώργης Γιαννιάς – Οι σταυραετοί του Ωλενού», ο πολυγραφότατος Γιώργος Γιαννακόπουλος «Η ζωή, οι παραδόσεις και τα ήθη κι έθιμα του χωριού μου Αυγής Ηλείας» και «Γενί Τζαμί. Η μεγάλη εμποροζωοπανήγυρις», η Λίτσα Δαμουλή-Φίλια «Από την ανάμνηση στην ιστορία – περιήγηση στη Γαστούνη και στην Ηλεία του περασμένου αιώνα 1880-2000», η Φωτεινή Κλουκίνα-Χαμάλη τις «Άγνωστες διαδρομές στην Ηλεία – Φύση, χωριά, εκκλησίες. Από το Λάρισο ποταμό έως τον Αλφειό», ο αείμνηστος Δημήτριος Μπογδανόπουλος την «Φιλική Εταιρεία –Το χρονικό της και ο πρωτοφιλικός Παναγιώτης Αναγνωστόπουλος», ο αείμνηστος Πάνος Παναγόπουλος με μια σειρά βιβλίων για την «Αμαλιάδα», «Αντιστασιακή Αμαλιάδα 1941-1944», ο Πάνος Αβραμόπουλος «Οι πολιτικοί άνδρες της Ηλείας» κ.λπ.
• Σημαντικά στοιχεία έχουν αποτυπωθεί στις σελίδες αξιόλογων ιστορικών και λαογραφικών περιοδικών που έχουν κατά καιρούς εκδοθεί στην Ηλεία είτε στην Αθήνα από τα οποία ξεχωρίζω τους 6 πολύτιμους και πολυσέλιδους τόμους της «Επετηρίδος της Εταιρείας Ηλειακών Μελετών» που εξέδιδε ο αείμνηστος Καθηγητής Πανεπιστημίου Κωνσταντίνος Ηλιόπουλος, τους 9 έως τώρα τόμους της «Ηλειακής Πρωτοχρονιάς-Ηλειακό Πανόραμα», τα εξαίρετα περιοδικά «Δίβρη» του Σωτήρη Σωτηρόπουλου και «Φολόη», την 6τομη «Ολυμπιακή Εστία» του χαλκέντερου Ευάγγελου Γιαννικόπουλου και όπως προαναφέρθηκε η «Ηλειακή Επιθεώρηση» του Αθανασίου Φωτοπούλου κ.ά.
Κλείνοντας τη σύντομη και περιεκτική αναφορά μου στους Ηλείους ιστορικούς και λαογράφους, με το φόβο ότι σίγουρα θα έχω παραλείψει αρκετούς, βλέπουμε ότι η Ηλεία μολονότι έχει πολλές μονογραφίες για τις πόλεις και τους οικισμούς της, περιμένει τον ιστορικό που θα γράψει τη συνολική ιστορία της. Ως τότε, ο ιστορικός που θα κληθεί να την καταγράψει θα έχει πολλές πηγές στη διάθεσή του. Το ευχόμαστε και το περιμένουμε..