ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ ΣΥΚΙΩΤΗΣ: ΤΕΧΝΗ ΚΑΙ ΨΥΧΑΝΑΛΥΣΗ

 

Τ

ΤΕΧΝΗ ΚΑΙ ΨΥΧΑΝΑΛΥΣΗ

 

 

Γενικά οι Τέχνες και ιδιαίτερα οι Καλές Τέχνες είναι δημιουργήματα του ανθρώπινου πολιτισμού. Ο άνθρωπος γεννιέται προικισμένος με τα ένστικτα τα οποία είναι οι φορείς της ψυχικής ενέργειας.

Δύο είναι τα βασικά ένστικτα του ανθρώπου. Τα ένστικτα Ζωής, εις τα οποία υπάγεται η αγάπη, ο έρωτας, η ευχαρίστηση, η φιλία, η διάθεση για ζωή και τα ένστικτα του Θανάτου, εις τα οποία υπάγεται η επιθετικότητα, το μίσος, η καταστροφικότητα, η αυτοκαταστροφή, η δυσαρέσκεια. 

 

Στην αρχή της ζωής τα ένστικτα αυτά εκδηλώνονται με πρωτόγονο τρόπο. Στη συνέχεια όμως ένεκα επιδράσεων του περιβάλλοντος τα πρωτόγονα ένστικτα απωθούνται στο ασυνείδητο. Η τεχνική αυτή της απώθησης των πρωτόγονων ενστίκτων λέγεται και εκπολιτισμός των ενστίκτων. Η εκπολιτιστική αυτή απώθηση των ενστίκτων στο ασυνείδητο γίνεται συνήθως ομαλά, με την ανατροφή, τη νουθεσία, την απαγόρευση, το παράδειγμα, τη μίμηση, την τιμωρία. Άλλοτε όμως όταν η απώθηση γίνεται με βίαιο τρόπο, ξεπερνάει τα σύνορα του εκπολιτισμού και μπορεί να οδηγήσει σε συνέπειες παθολογικές. Δεν μιλάμε πια για πολιτιστική χαλιναγώγηση των ενστίκτων αλλά για ασφυξία αυτών με αποτέλεσμα διάφορα ψυχικά τραύματα. 

Κάτω από αυτή την αποπνικτική πίεση των βιαίων απωθήσεων, το ένστικτο μετατρέπεται χωρίς όμως να εκμηδενιστεί. Η μεταμορφωμένη του εμφάνιση βρίσκει την ικανοποίησή της σε μια αντιστάθμιση, η οποία μπορεί να έχει τη μορφή μιας εξιδανίκευσης του ενστίκτου, ή τη μορφή μιας ψυχονεύρωσης, ανάλογα με την ένταση και τη διάρκεια της βίας που ασκήθηκε, την ψυχική αντίσταση του ατόμου, τις συνθήκες του περιβάλλοντος και τους ιδιαίτερους ιδιοσυστασιακούς προδιαθεσικούς ατομικούς παράγοντες. 

Η αντιστάθμιση συνεπώς είναι μια παροχέτευση της ενστικτικής ενέργειας, ένα είδος λύτρωσης. Επομένως και η εξιδανίκευση ή μετουσίωση, όπως και η ψυχονεύρωση, είναι μία ανακούφιση από την ένταση που δημιουργεί η συσσώρευση της ψυχικής ενέργειας.

Παράγοντες που έχουν τη δυνατότητα να προκαλέσουν στο άτομο βίαιες απωθήσεις στο ασυνείδητο, ψυχικά τραύματα, ψυχολογικές συγκρούσεις και παθολογικά συμπλέγματα είναι πολλοί. 

Μία αψυχολόγητη και απάνθρωπη αυστηρότητα, ή μία υπερβολική τρυφερότητα από αγχώδεις και ανασφαλείς γονείς, μια πρόωρη ορφάνια, μία φυσική αναπηρία ή δυσμορφία, μία εξαντλητική αρρώστια και κάθε είδους ταλαιπωρίες και στερήσεις που απηχούν στην ψυχή.

Μεγάλη επίδραση στη διαμόρφωση ενός νοσηρού ψυχισμού ασκούν επίσης συμπλεγματικές καταστάσεις, που δημιουργήθηκαν στην νηπιακή ηλικία και απόμειναν αδιάλυτες στην κατοπινή, όπως ένα παθολογικό Οιδιπόδειο σύμπλεγμα ή καθηλώσεις του σεξουαλικού ενστίκτου σε κάποιο από τα στάδια της ψυχοσεξουαλικής ανάπτυξης του παιδιού.

Κατά τον Freud η έννοια του ασυνειδήτου συγκροτείται από τις ενστικτώδεις τάσεις και ροπές που απωθήθηκαν κατά την παιδική ηλικία. Αυτό είναι το προσωπικό ασυνείδητο και είναι διαφορετικό στον κάθε άνθρωπο. 

Ο Jones αναφέρει πως μέσα στο ασυνείδητο του ανθρώπου υπάρχουν όλες οι επιθυμίες μας, που η πραγματοποίησή τους για τον ένα ή τον άλλο λόγο εμποδίστηκε.

Υπάρχει όμως κατά τον Jung και το συλλογικό ασυνείδητο, με τα φυλετικά αρχέτυπα και τις προγονικέ επιδράσεις.

Ωστόσο οι σκλαβωμένες πρωτόγονες επιθυμίες των ενστίκτων που απωθήθηκαν και εξορίστηκαν στο ασυνείδητο, βρίσκονται σε μια διαρκή τάση μελλοντικής τους ικανοποίησης και η τάση αυτή αποτελεί το δυναμισμό του ασυνειδήτου.

Αναφέραμε ότι έντονα στερητικές συνθήκες των ενστίκτων, δημιουργούν μία αντισταθμιστική τάση. Μία τάση είναι η εξιδανίκευση ή μετουσίωση. Είναι μία μεταμφιεσμένη διοχέτευση της ενστικτικής ενέργειας, σε σκοπούς που επιφανειακά είναι άσχετοι με την έννοια του εξιδανικευόμενου ενστίκτου. Όμως στην πραγματικότητα απορρέουν άμεσα από αυτό, με στόχους ανώτερης ψυχοκοινωνικής αξίας, με αποτέλεσμα την αντισταθμιστική και λυτρωτική ικανοποίηση.

Το ένστικτο που κατέχει εξιδανικευτική πλαστικότητα είναι το σεξουαλικό. Η ιδιότητα αυτή του σεξουαλικού ενστίκτου οφείλεται στον εξαιρετικό του δυναμισμό. Δεν είναι όμως μονάχα ο δυναμισμός του σεξουαλικού ενστίκτου εκείνος που συντελεί στην εξιδανικευτική του μετατροπή. Είναι ακόμα και ότι το ένστικτο τούτο, για λόγους ηθικούς, κοινωνικούς και θρησκευτικούς, για χάρη του πολιτισμού, δέχεται τα περισσότερα και σκληρότερα πλήγματα, έτσι που οι περισσότερες συνέπειες των βιαίων απωθήσεων να προέρχονται από τα πλήγματα που δέχεται το σεξουαλικό ένστικτο.

Ο Jones αναφέρει ότι η καλλιτεχνική παρόρμηση έχει την αφετηρία της στη σεξουαλική εξιδανίκευση, που γίνεται όταν το σεξουαλικό ένστικτο βρίσκεται σε αδράνεια, σε ανεπάρκεια, σε στερητικές συνθήκες, ή σε αντιστροφή ομοφυλόφιλη.

Ο Παλαμάς λέει πως «δεν πρέπει να μας ξεγελά το πολυσύνθετο ξεδίπλωμα της τέχνης, η θρησκευτική μεταμόρφωση, το ανέβασμα το ιδεολογικό. Στο βάθος όλων αυτών στέκεται κι’ ας είναι ανομολόγητος, κι’ αγνώριστος ας έγινε, ο σαρκικός ερεθισμός».

Υπάρχει στενή σχέση μεταξύ ονείρου και τέχνης. Ο Freud γράφει ότι τόσο στο όνειρο όσο και στην τέχνη η βασική επεξεργασία είναι η λύτρωση του ενστίκτου με το σύμβολο, το οποίον αναπαρίσταται στην καλλιτεχνική δημιουργία.

Ο C. Boudouin γράφει στο βιβλίο του «Ψυχανάλυση της Τέχνης». 

«Το έργο τέχνης αντιπροσωπεύει για το δημιουργό του μια απαλλαγή από ένα συναισθηματικό δυναμισμό, που σωρεύτηκε υπερβολικά πάνω σε ορισμένες ενστικτικές τάσεις, που έμειναν σε απώθηση και σε αδυναμία ικανοποίησής τους. Από αυτό καταλαβαίνει ο καθένας πόσο η τέχνη είναι μια ανακούφιση. Και πόσο αποτελεί μια αυτόματη θεραπεία ταλαιπωρημένων ατόμων, με το λυτρωτικό ξαλάφρωμα που προκαλεί, πράγμα που εξακριβώθηκε πειραματικά».

Πράγματι η ενασχόληση με τη Τέχνη είναι ένα είδος θεραπείας και για τους καλλιτέχνες αλλά και για τους αποδέκτες αυτής.

Το έργο της καλλιτεχνικής δημιουργίας συνεπώς, έρχεται να αντισταθμίσει κάτι που λείπει, κάποια επιθυμία η οποία ματαιώθηκε και έμεινε ανεκπλήρωτη. Προσπαθεί στη επίδειξη αυτού του σκοπού να πραγματοποιήσει ένα εξιλεασμό, μία λύτρωση, μία κάθαρση από τα ψυχικά συμπλέγματα, τα οποία εδημιούργησαν τις ενοχές και τα πάθη.

Εκτός από την καθήλωση του σεξουαλικού ενστίκτου σε μία από τις εξελικτικές φάσεις του παιδικού σεξουαλισμού και την απήχησή του στην ώριμη ηλικία, πρέπει να έχουμε πάντα υπόψιν και τις παράπλευρες τάσεις του σεξουαλικού ενστίκτου. Τόσο τις καταστροφικές (σαδιστικές, μαζοχιστικές) όσο και τις εγωκεντρικές (ναρκισσιστικές, επιδεικτικές), που αποτελούν βασικά ψυχικά γνωρίσματα του παιδιού, όπως και του παιδισμού που χαρακτηρίζει γενικά την ψυχοσύνθεση του καλλιτέχνη.

Τα ένστικτα καταστροφής διατηρούνται στους καλλιτέχνες λίαν ενεργά. Η καταστροφή και η δημιουργία είναι οι δύο πόλοι αυτής της ενστίκτου τάσεως.

Ο Stekel μας υπενθυμίζει σε σχετική μελέτη του, πως πολλοί τύραννοι της ιστορίας, ο Καλιγούλας, ο Τιβέριος, ο Νέρων, ο Καίσαρ Βοργίας, ο Δαντών, ο Ροβεσπιέρος, ήσαν καλλιτέχνες, που αντί να ζήσουν την καταστροφική τους διάθεση στην φαντασία και στη τέχνη, την έζησαν στην πραγματικότητα όπως οι εγκληματίες.

Αντίθετα λέει για τον Σαίξπηρ, τον Μιχαήλ Άγγελο, τον Ντάντε, τον Πόε, τον Ντοστογιέφσκι, ότι η εγκληματική τους φύση, καθώς δεν μπόρεσε να εκδηλωθεί στην πραγματικότητα, εξιδανικεύτηκε στην φαντασία και αντί να γίνουν εγκληματίες, έγιναν καλλιτέχνες δημιουργοί, επειδή είχαν και το ειδικό ταλέντο. Είχαν όμως άφθονα ψυχοπαθητικά στοιχεία και στο δικό τους χαρακτήρα, αλλά και στους χαρακτήρες των ηρώων μέσα στα έργα τους. 

Για να γίνει όμως κάποιος καλλιτέχνης δημιουργός, δεν φτάνει μόνο να έχει δημιουργική φαντασία και ικανότητα εξιδανίκευσης. 

Όλοι οι άνθρωποι έχουν την ικανότητα για εξιδανίκευση ή μετουσίωση. Είναι ένας συνήθης ψυχικός μηχανισμός. Οι καλλιτέχνες δημιουργοί την έχουν σε μεγάλο βαθμό. Η ικανότητα όμως αυτή δεν είναι αρκετή για να τους κάνει δημιουργούς τέχνης. Πρέπει να διαθέτουν και μία άλλη ικανότητα, η οποία είναι το ταλέντο. Το ταλέντο θεωρούμε ότι είναι μία ειδική ικανότητα, αλλά δεν μπορούμε να την προσδιορίσουμε και να την αναλύσουμε με ψυχολογικούς – ψυχαναλυτικούς όρους.

O Freud έλεγε ότι για την Ψυχανάλυση το ταλέντο των Δημιουργών είναι ένα μυστήριο.

Έχουμε αναφέρει ότι το παθολογικό Οιδιπόδειο σύμπλεγμα, συνδέεται με την καλλιτεχνική δημιουργία και με την ομοφυλοφιλία.

Χαρακτηριστική είναι η περίπτωση του André Gide, Γάλλου λογοτέχνη 1869-1951 βραβείο Nobel λογοτεχνίας 1947.

Η παθολογική σχέση με τη μητέρα του και η κυριαρχία της επάνω του, εδημιούργησαν ένα παθολογικό Οιδιπόδειο σύμπλεγμα, με αποτέλεσμα να ταυτιστεί με το φύλο της μητέρας. Στην αυτοβιογραφία του αναφέρει διάφορες λεπτομέρειες. Η μητέρα του τον έντυνε με φουστάνια όταν ήταν μικρός. Αργότερα όταν μεγάλωσε, του απαγόρευε να έχει σχέσεις με γυναίκες και επίσης τον εμπόδισε να παντρευτεί. Έτσι στράφηκε προς την ομοφυλοφιλία, η οποία αργότερα ενισχύθηκε με το δεσμό του προς τον Oscar Wilde.

Η χαρακτηριστικότερη από όλε τις παρεκκλίσεις του σεξουαλικού ενστίκτου, για το ρόλο που παίζει στην καλλιτεχνική δημιουργία, είναι η ομοφυλοφιλία, διότι είναι μία παρέκκλιση που προκαλεί στο άτομο την αντίληψη ότι διαφέρει όχι μόνο στον τρόπο της σεξουαλικής του εκδήλωσης, αλλά ότι επίσης τον κάνει να διαφέρει στο ρόλο του φύλου, επειδή ταυτίζεται με το αντίθετο φύλο και συνεπώς εμφανίζει έντονες μετουσιώσεις. Φυσικά και ένας ομοφυλόφιλος για να γίνει καλλιτέχνης απαραίτητη προϋπόθεση είναι να έχει ταλέντο. 

Η επιβίωση του παιδικού σεξουαλισμού και ειδικότερα η επικράτηση μιας από τις παράπλευρες τάσεις του σεξουαλικού ενστίκτου, ναρκισσιστικές ή επιδεικτικές, σαδιστικές ή μαζοχιστικές, επιδρά και πάνω στον καθορισμό της μορφής που θα ακολουθήσει η προτίμηση της καλλιτεχνικής δημιουργία ή της καλλιτεχνικής απόλαυσης.

Έτσι για την ποίηση, θα παρακινήσει το στοματικο-ναρκισσιστικό στοιχείο, για τις πλαστικές τέχνες, γλυπτική, ζωγραφική, το πρωκτικο-σαδιστικό στοιχείο, για το θέατρο, το επιδεικτικό, για το χορό, το αυτοερωτικό-ομοφυλοφιλικό. Επίσης τα στοιχεία αυτά ανταποκρίνονται και στο χαρακτήρα των καλλιτεχνών κατά ειδικότητα. Έτσι ο εγωισμός του ποιητή, ανταποκρίνεται στο ναρκισσιστικό στοιχείο, η κομπορρημοσύνη και η φιλοδοξία του θεατρίνου, στο επιδεικτικό, ο μποεμισμός του ζωγράφου, στο σαδιστικό.

Υπάρχει ακόμη και σχέση ανάμεσα στις αισθήσεις και στην καλλιτεχνική δημιουργία. Η αφή κατευθύνει προς τις πλαστικές τέχνες, γλυπτική, ζωγραφική, η ακοή προς τη μουσική, ή ποίηση, η όραση προς τη ζωγραφική ή το θέατρο. Αλλά και το αντίθετο συμβαίνει. Διάσημοι ζωγράφοι είχαν προβλήματα όρασης. Ο El Greco είχε δαλτωνισμό, ο Manet αστιγματισμό, ο Dührer αλληθωρισμό, ο Davit ημιανοψία. 

Η απώλεια της όρασης αυξάνει την ενόραση και οδηγεί σε μία ποιητική αντιστάθμιση. Π.χ. ο Όμηρος και ο Μίλτων, ο οποίος συνέθεσε την περίφημη «Ωδή προς το Φως».

Κατά τον ίδιον μηχανισμό, η κώφωση οδηγεί προς τη μουσική, πχ. Μπετόβεν. Επίσης το τραύλισμα οδηγεί στη ρητορική, π.χ. Δημοσθένης.

Αν ερευνήσει κανείς τη ζωή των μεγάλων καλλιτεχνών, συγγραφέων, ποιητών, μουσικών, ζωγράφων, θα βρει μια ταλαιπωρημένη παιδική ηλικία ή μία παρόμοια ταλαιπωρημένη νεότητα, συνέχεια της προηγούμενης, με ανεπούλωτα ψυχικά τραύματα, τα οποία τους προκαλούν μία απελπισμένη ενδοστρέφεια, μια δίψα λυτρωτικής φυγής, μία τάση εξιδανικευτικής αντικατάστασης της ελλειπτικής ζωής. Και αυτή την αντικατάσταση την πετυχαίνουν μέσα από τα δημιουργήματά τους. Πρέπει να σημειωθεί ότι ο καλλιτέχνης δημιουργός, είναι ένα άτομο που πραγματοποιεί μια εξιδανίκευση των ενστικτωδών επιθυμιών, οι οποίες εδέχθησαν ισχυρές στερητικές πιέσεις και απωθήθηκαν βιαίως στο ασυνείδητο. Αυτές οι απωθημένες επιθυμίες δημιουργούν ασυνείδητα αισθήματα ενοχής. Ο κατεχόμενος όμως από τα αισθήματα ενοχής, αποζητάει την τιμωρία σαν εξιλέωση από αυτά. Γι’ αυτό αυτοταλαιπωρείται μαζοχιστικά, αυτοτιμωρείται.

Ο Charles Baudelaire Γάλλος ποιητής 1821-1867, είναι ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα. Ήταν μοναχογυιός και χαϊδεμένος της μητέρας του, ο πατέρας του πέθανε ότι ήταν 6 ετών και η μητέρα του ξαναπαντρεύτηκε.

Είχε αναπτύξει ένα ισχυρό Οιδιπόδειο σύμπλεγμα με τη μητέρα του και όταν ήταν μικρός κοιμότανε μαζί της. Ο γάμος της μητέρας του ήταν γι’ αυτόν ένας ισχυρός συναισθηματικός κλονισμός. Αργότερα φεύγει από την οικογενειακή εστία και αρχίζει μία άστατη και άσωτη ζωή. συζεί με μία κρεολή από τον Άγιο Δομίνικο την οποία η μητέρα του αποκαλεί μαύρη Αφροδίτη. Όταν η μητέρα του προσπάθησε να τον αποτρέψει από αυτή τη σχέση, της απήντησε ότι ο δεύτερος γάμος της ήταν πορνεία. Ο Baudelaire προσπαθεί να εκδικηθεί τη μητέρα του, αλλά συγχρόνως, με την άσωτη ζωή του τιμωρεί και τον εαυτό του.

Το Οιδιπόδειό του σύμπλεγμα μεταλλάζει σ’ ένα έντονο συναίσθημα ενοχής, από το οποίον προσπαθεί να βρει τη λύτρωση, βασανίζοντας τον εαυτό του. 

Έγραψε κάπου: «Το να γιομίζεις τη ψυχή σου με πόνο είναι κι’ αυτός ένας τρόπος όταν τη νιώθεις άδεια». 

Ένα άλλο που έχει εντελώς ξεχωριστή σημασία στη ψυχαναλυτική θεώρηση της καλλιτεχνικής παρόρμησης, είναι ότι τα συμπεράσματα που ύστερα από πολύχρονες και επίμονες προσπάθειες κατέληξε η επιστημονική έρευνα του ασυνειδήτου, κατόρθωσαν αυθόρμητα και με ακρίβεια να διατυπώσουν οι ίδιοι οι ποιητές και οι καλλιτέχνες, για τον εαυτόν τους και για το έργο τους. Αυτό οφείλεται διότι διαθέτουν μία έντονη διαίσθηση και μια ικανότητα να επικοινωνούν με τα περιεχόμενα του ασυνειδήτου, είτε συνειδητά, είτε μη συνειδητά.

Ο Παλαμάς διατυπώνει μία αυτοερμηνεία σχετικά με την ποιητική του δημιουργία.

«Έχω τη συνείδηση πως η ερωτική ορμή, έδωκε το πρώτο σπρώξιμο στο στίχο μου. και εγένετο φως. Η ποίησή μου, πάθος από εδώ και από εκεί, ερεθιστικό μαζί και καταπραϋντικό, μιας άλλης αρρώστιας. 

Κι’ όσο πιο πολύ με κυρίευε το ποιητικό πάθος, τόσο πιο πολύ το πάθος αυτό μου χρησίμευε σαν μέθοδος ομοιοπαθητική, για να με λυτρώσει από τ’ αρπάγια του. 

Η κάθαρση στο δράμα της ζωής μου, τ’ όνειρο το ερωτολατρικό, που ήμουν ανήμπορος να το πραγματοποιήσω στη ζωή, το δημιουργούσα στη ποίηση. Και ξεθύμαινα. Κι αγάλια-αγάλια, ήρθε και της ποιήσεως η σειρά να λυτρωθεί από την υποτέλειά της, να γίνει ανεξάρτητη πολιτεία, να υποτάξει τον έρωτα, να τον κάνει όργανο της εξουσίας της».

Κάπου αλλού ο Παλαμάς λέει: «Μα και τι άλλο είναι στην πηγή της η Τέχνη -του έρωτα αδερφή- παρά ένας σαρκικός ερεθισμός, που πασαλείφτηκε στο δρόμο και που μεταμορφώθηκε και που εξαϋλώθηκε από μύριες γύρω του πνοές και μύρια θησαυρίσματα;».

Η Ψυχανάλυση διατυπώνει τον ίδιο ορισμό, λέγοντας πως η Τέχνη είναι η εξιδανίκευση των σεξουαλικών επιθυμιών που απωθήθηκαν στο ασυνείδητο.

Τελειώνοντας θα απαντήσω σε μια εύλογη ερώτηση, που θα μπορούσε να κάνει κάποιος ακροατής ενός γενικού ακροατηρίου.

Ερώτηση: Ποιες είναι οι προϋποθέσεις για να γίνει κάποιος καλλιτέχνης δημιουργός;

Απάντηση:

Πρώτον, να έχουν υποστεί βίαιες απωθήσεις τα ένστικτά του κατά τα πέντε πρώτα χρόνια της ζωής του. 

Δεύτερον, να έχει την ικανότητα να εξιδανικεύει ένα μεγάλο μέρος της ενέργειας του σεξουαλικού ενστίκτου.

Τρίτον, να έχει την μυστηριώδη ικανότητα του ειδικού ταλέντου.