ΣΤΗΝ ΠΑΤΡΑ ΜΕ ΤΑ ΧΙΛΙΑ ΠΡΟΣΩΠΑ.

ΣΤΗΝ ΠΑΤΡΑ ΜΕ ΤΑ ΧΙΛΙΑ ΠΡΟΣΩΠΑ.

Από το βιβλίο της Λίτσας Δαμουλή-Φίλια, «ΑΠΟ ΤΗΝ  ΑΝΑΜΝΗΣΗ ΣΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ». Περιήγηση στη Γαστούνη και στην Ηλεία.(1880-2000).Εκδόσεις  ΒιβλιοΠΑΝΟΡΑΜΑ ,Αμαλιάδα,2004,

Από το Κεφ.Γ’,  «Στην Πάτρα με τα χίλια πρόσωπα»,σελ..150-155.

…Λίγοι Γαστουναίοι είχαν τη δυνατότητα να πηγαινοέρχονται στη Πάτρα που στα 1950 ήταν μία μεγάλη πόλη. Η Τιτή Τσουκαλά, όταν πήγαινε στην πρωτεύουσα της Πελοποννήσου, έμενε στα Ψηλά Αλώνια, στο «μπαλκόνι» της πόλης, απ’ όπου αγνάντευες όλο το Πατραϊκό και όταν είχε καλό καιρό, έβλεπες και τα Επτάνησα ακόμη. Από το γειτόνεμα αυτό με τα Ιόνια νησιά, τα φορτωμένα δυτικές μνήμες, η Πάτρα ήταν επόμενο να δέχεται, έστω έμμεσα, την επίδραση της Δύσης.

    Σ’ αυτή τη πόλη, η Τιτή, συναντούσε τη πρώτη εξαδέλφη από τη μητέρα της, την όμορφη Βάσω Παπαχαραλάμπους που ερχόταν από του Μπούκουρα. Στα Ψηλαλώνια τη φιλοξενούσε μια εξαδέλφη της Βάσως από τον πατέρα της, η Αννα, που δούλευε στο αρχοντικό του Πραπόπουλου. Ο Πραπόπουλος, ο βιομήχανος από τα Σαγέικα, είχε πρωτοβγεί στην αγορά κατασκευάζοντας ψυχαστήρες και αργότερα οικιακά είδη. Έμενε προς τη παραλία του Αγίου Ανδρέα. Ο άντρας της Άννας ήταν ο σοφέρ του μεγάλου αφεντικού και τον συνόδευε τακτικά στα επαγγελματικά του ταξίδια.

   Οι τρεις κοπέλες είχαν το χρόνο να ψυχαγωγηθούν ,να ψωνίσουν ,να μιλήσουν για τη Πάτρα, να αστειευτούν, να κάνουν σχέδια για το μέλλον.

Η κυρία Πραποπούλου ήταν πάμπλουτη και είχε προικίσει την Άννα με σπάνια, αυθεντικά και ακριβά έπιπλα. Η Βάσω και η Τιτή τα κοίταζαν με δέος και ονειρεύονταν να ζήσουν, όπως η Άννα, στη πόλη. Στην ιδέα αυτή συνέβαλε πολύ η κυρία Πραποπούλου, καθώς επηρέαζε τις κοπέλες με την κομψότητά της, τις γνώσεις και τις  συζητήσεις της. Συνήθιζε να αναπολεί τη Πάτρα του 1930,όπως ήταν στις μεγάλες δόξες της, πολύ πριν από τον Β’ Παγκόσμιο πόλεμο, όταν ανθούσε το λιμάνι της κυρίως με την εξαγωγή της σταφίδας στα πέρατα του κόσμου. Ολοι την ήξεραν ως  «το λιμάνι της σταφίδας».

   Η Πάτρα  ήταν ιδιαίτερα κοσμοπολίτικη και ζούσε την εποχή εκείνη τη δική της  «Μπέλ Επόκ» .Υπήρχε σαφής διαχωρισμός των κοινωνικών τάξεων. Οι κυρίες της αριστοκρατίας ραβόντουσαν στη Κούλη και στις αδελφές Καλατζοπούλου. Η μία από τις δύο ήταν μοδίστρα, η άλλη καπελού. Οι μοδίστρες αυτές συναλλάσσονταν με μεγάλους οίκους μόδας του εξωτερικού,όπως τον Παριζιάνικο οίκο Patou, στους οποίους παράγγελναν τουαλέτες και έτοιμα φορέματα βασισμένα στο crocquis,¹για πολύ μικρή πελατεία. Οι περισσότερες όμως κυρίες έραβαν υφάσματα.

   Απαραίτητο γυναικείο αξεσουάρ²ήταν το καπέλο. Οι περισσότερες κυρίες παράγγελναν στην οικογένεια Κλαυδιανού να τους κατασκευάσει ή να τους μεταποιήσει τα καπέλα τους. Το στόλισμα του καπέλου  ήταν ανάλογο του γούστου της κάθε πελάτισσας.Αλλοτε είχε φτερά, άλλοτε φιόγκους, άλλοτε μεταξωτά λουλούδια. Οι παλιοί Πατρινοί θυμούνται ακόμη την εντυπωσιακή δεσποινίδα Κλαυδιανού, που κυκλοφορούσε στη πόλη επιδεικνύοντας πρώτη και καλύτερη τα νέα μοντέλα των καπέλων της.

   Ενδεικτικό της υψηλής κοινωνικής τάξης ήταν και το ομπρελίνο, χειμώνα-καλοκαίρι. Παράγγελναν ομπρελίνα από την Ιταλία ή αγόραζαν από τα μαγαζιά των Ιταλών στη Πάτρα. Πολύ της μόδας ήταν επίσης δύο αρώματα για τις κυρίες ,το Chanel και το Patou.

   To κομμωτήριο ήταν κάτι σπάνιο την εποχή εκείνη. Στα λίγα κομμωτήρια που υπήρχαν, οι ιδιοκτήτες ήταν κομμωτές και μόνο στις υποψήφιες για γάμο δεσποινίδες, επιτρεπόταν να χτενιστούν σύμφωνα με τη μόδα που πρόσταζε ondulation permanente^3,τα «σπαστά»,  «κυματιστά» δηλαδή μαλλιά, όχι τα ίσια. Για να  το πετύχει αυτό ο κομμωτής, ζέσταινε το ψαλίδι του κομμωτηρίου και περνούσε ανάμεσα κάθε τούφα μαλλιών. Την κρατούσε ωσότου να κατσαρώσει το μαλλί. Όσες δεν πήγαιναν στο κομμωτήριο, επιχειρούσαν μόνες τους την περιβόητη οντιλασιόν με τη μασιά⁴,που τη θέρμαιναν σ’ ένα καμινέτο. Απαραίτητα εξαρτήματα του ντυσίματος μιας δεσποινίδας, ήταν η τσάντα περιπάτου και η ψιλή κάλτσα, προνόμια από τα οποία αποκλείονταν οι μαθήτριες και οι φοιτήτριες.

   Στη Πάτρα ήκμαζε ολόκληρη ιταλική παροικία, τριάντα χιλιάδων περίπου Ιταλών, από την εποχή του Matcini και του Garibaldi^5.Yπήρχε και Ελληνοιταλική Σχολή Θηλέων και Αρρένων. Κάθε καλοκαίρι, έβλεπαν από τα Ψηλαλώνια να αγκυροβολεί το υπερωκεάνιο «Saturnia» ,που ερχόταν να πάρει όλους τους Ιταλούς που επιθυμούσαν να παραθερίσουν στο τόπο καταγωγής τους, αλλά και Έλληνες μετανάστες που έφευγαν για την Αμερική αναζητώντας εργασία.

  Η ιδιωτική εκπαίδευση ανθούσε στη πόλη ,αριθμώντας αρκετά ιδιωτικά σχολεία. Στο «Lycee Leonin» ή Λεόντειο Λύκειο, ελληνογαλλικό σχολείο, όπου φοιτούσαν Έλληνες και Γάλλοι μαθητές, γίνονταν εξαίρετες απαγγελίες ποιημάτων του Βίκτωρα Ουγκώ και του Λαμαρτίνου στις σχολικές εορτές.

  Πολύ γνωστό προπολεμικά ήταν το Λύκειο «Αγιος Ανδρέας» των αδελφών Στεφανόπουλου, στη διασταύρωση των οδών Γούναρη και Μαιζώνος. Οι ιδιοκτήτες του, ικανοί στις δημόσιες σχέσεις και τις κοινωνικές επαφές προέβαλλαν τους μαθητές τους με ειδικές στολές, στις παρελάσεις και στις σχολικές θεατρικές παραστάσεις.

    Άλλο ιδιωτικό σχολείο, ήταν το Λύκειο Κανελλόπουλου, ιδιοκτησία δύο πρώτων εξαδέλφων Κανελλόπουλων, Ιωάννη και Ιωάννη. Ήταν από τα πιο παλιά και πιο καλά ιδιωτικά σχολεία της Ελλάδας, Λύκειο αυστηρό, με λαμπρούς μαθητές. Βρισκόταν επί της οδού  Αγίου Νικολάου δίπλα στο Ταχυδρομείο. Το Ταχυδρομείο ήταν στη γωνία Αγίου Νικολάου  και Μαιζώνος. Στο Λύκειο αυτό είχαν φοιτήσει οι αδελφοί Πετρόπουλοι, Πέτρος και Διονύσης, οι γιοί του Γαστουναίου γιατρού, καθώς το σχολείο διέθετε και οικοτροφείο με ή χωρίς φαγητό ανάλογα με τις ανάγκες των μαθητών. Πολλά κορίτσια της αστικής και μεγαλοαστικής τάξης της Πάτρας φοιτούσαν εκεί, όπως η Θεανώ Ζαφειροπούλου, η Αφροδίτη Παναγιωτοπούλου, που όλοι τη φώναζαν Τίτη, κόρη εμπόρου με μαγαζί γυναικείων υφασμάτων στην οδό Μαιζώνος, η Αθηνά Λέοντος, κόρη μεγαλοδικηγόρου της Πάτρας, η Γεωργία Νικολοπούλου, κόρη μεγαλεμπόρου με ανδρικά, γυναικεία και παιδικά υφάσματα στην οδό Μαιζώνος.  Στο σχολείο αυτό, φοιτούσε και η ανιψιά του ενός από τους ιδιοκτήτες, η Ελισάβετ ή Μπέττυ Κανελλοπούλου. Η Μπέττυ έμενε λίγο πιο πέρα από τα Ψηλά Αλώνια. Η μητέρα της, η κυρία Ευτυχία, ήταν δασκάλα και καταγόταν από τα Καλάβρυτα.

   Οι περισσότερες από τις μαθήτριες δε σπούδαζαν .Αποκτούσαν όμως την απαραίτητη καλλιέργεια και μόρφωση που απαιτούσε η κοινωνική τους τάξη μέσα από διάφορα μαθήματα ,τα οποία διδάσκονταν από καθηγητές σε «κατ’οίκον διδασκαλία» και με τη προσωπική τους μελέτη. Η Μπέττυ πήγαινε τακτικά και στα Λαϊκά Αναγνωστήρια  για να διαβάσει, γιατί είχε πολύ καλή βιβλιοθήκη. Μάθαινε Γερμανικά στο παράρτημα του Γερμανικού Ινστιτούτου Goethe της Πάτρας. Ακόμη έπαιρνε μαθήματα Γαλλικών στο σπίτι από τον κύριο Richard.Της είχε συστήσει να διαβάσει από το πρωτότυπο ένα μυθιστόρημα του Delly,πολύ αγαπητό το  «Ma vie t’appartient»⁶,για να εξοικειωθεί με τη γλώσσα, που το έκρυβε κάτω από το μαξιλάρι της λόγω του αισθηματικού περιεχομένου.Επίσης διάβαζε το μυθιστόρημα του Pierre Benoit «Kaeningsmark»,που αναφερόταν σε δολοπλοκίες αριστοκρατικών οίκων. Ζωγραφική μάθαινε από ένα Ρώσο της τσαρικής Ρωσίας, τον Θεοδορώφ,εμιγκρέ⁷,στη Πάτρα. Πιάνο διδασκόταν από την κυρία Λαμπίρη και ρυθμική έκανε με την κυρία Μαρία Ριζικάρη, μια φραγκολεβαντίνα⁸ υψηλής κερκυραϊκής καταγωγής. Η αδελφή της , Βαρβάρα, έπαιζε στο πιάνο το ρυθμό και η Μαρία κατηύθυνε τις μαθήτριες στη ρυθμική.

    Τα παιδιά και οι έφηβοι σπάνια παρευρίσκονταν στις συζητήσεις των μεγάλων. Στον ελεύθερο χρόνο τους, αντάλλασσαν παιδικά περιοδικά, το « Θησαυρό των παίδων» ή την «Διάπλαση των παίδων».

  Τις Απόκριες δίνονταν πολλές δεξιώσεις και χοροί στους διάφορους συλλόγους. Μεγάλος χορός γινόταν και στη Λέσχη Αξιωματικών αλλά και στη Φιλαρμονική.

      Mετά τον πόλεμο, η Πάτρα άλλαξε πρόσωπο, όπως και τόσα άλλα μέρη της Ελλάδας . Δεν είχε απομείνει σχεδόν κανένα από τα παλιά ιδιωτικά Λύκεια. Στη πόλη υπήρχαν τρία ημερήσια Γυμνάσια και ένα νυκτερινό. Οι μαθητές μπορούσαν ν’ αγοράζουν βιβλία από  τα μεγάλα βιβλιοπωλεία της πόλης, παραρτήματα των Αθηναϊκών, όπως το βιβλιοπωλείο του Ελευθερουδάκη, τα δύο μεγάλα βιβλιοπωλεία των εξαδέλφων Καϊάφα και  από τη  «Γωνιά του βιβλίου» με ξενόγλωσσα βιβλία ως επί το πλείστον. Μαθητές από μικρότερα επαρχιακά μέρη έπρεπε να τα παραγγείλουν για να τους τα στείλουν.

    Στη Σχολή Ρυθμικής της κυρίας Ριζικάρη πήγαινε και ο Στέφανος Ριζικάρης, ένας έφηβος δώδεκα ετών, για να κάνει επίσκεψη στις θείες του. Είχε έρθει στη Πάτρα, από τη Κέρκυρα, λόγω της μετάθεσης του πατέρα του, Σπύρου, το 1947 με την ιδιότητα του λογιστή στο 2 Γραφείο Αγροτικής Τράπεζας, που ήταν στην οδό Μαραγκοπούλου. Η Κέρκυρα, απ’

ό,τι διηγιόταν ο κύριος Σπύρος, απέπνεε κοσμοπολιτισμό πριν από το πόλεμο. Όμως στα μεταπολεμικά χρόνια, ύστερα από τους βομβαρδισμούς που υπέστη, παρουσίαζε εικόνα ερειπίων. Ερείπια  και το καμάρι της, το περίφημο Δημοτικό θέατρο,⁹μικρογραφία της όπερας του Μιλάνου, ερείπια και η σπάνια βιβλιοθήκη της .Κακοφωτισμένη, χωρίς κέντρα ψυχαγωγίας, ιδίως το χειμώνα, έμοιαζε φάντασμα του εαυτού της. Γι’ αυτό ο Στέφανος έμενε στη Κέρκυρα μόνο από την άνοιξη έως το φθινόπωρο και το υπόλοιπο διάστημα ήταν στη Πάτρα.

Στην αρχή, γράφτηκε στο Α’ Γυμνάσιο Πατρών που ήταν στο Πυροσβεστείο, στην Μπύρα του Μαράτου. Φοίτησε και σε άλλα Γυμνάσια και έγινε πολύ φίλος με τον Βασίλη Παίζη. Κοινή αγάπη και των δύο ,το ποδόσφαιρο. Παίζανε μπάλα στους δρόμους μετά το σχολείο έως τις πέντε το απόγευμα. Τις Κυριακές, ο Στέφανος πήγαινε στα δύο γήπεδα της πόλης, για να παρακολουθήσει πότε τον «Απόλλωνα Πατρών» και πότε την «Παναχαϊκή» ,όπου έπαιζε και ο φίλος του. Στεκόταν ώρες όρθιος να βλέπει τον αγώνα, αφού δεν υπήρχαν εξέδρες.

    Ένα από τα είδη ψυχαγωγίας στη μεταπολεμική Πάτρα ήταν και ο κινηματογράφος. Η Τιτή, η Βάσω και η Άννα με τον σύζυγο της ,πήγαιναν στο σινεμά «Ideal» .Η κινηματογραφική αυτή αίθουσα βρισκόταν στο λιμάνι και πρόβαλλε έργα κοινωνικά, που τα προτιμούσαν οι ενήλικες. Εκεί είχαν παρακολουθήσει έργα όπως ο  «Ali-Baba» με την περίφημη ηθοποιό Μαρία Μοντέζ ,την Ολίβια ντε Χάβιλαντ με τον Κλάρκ Γκέιμπλ στο «Οσα παίρνει ο άνεμος» ,τη θεϊκή Ρίτα Χέιγουόρθ στην αξέχαστη  «Τζίλντα»,την Σοφία Λώρεν στο «Υπό τας φιλύρας» .Υπήρχαν κι άλλοι κινηματογράφοι ,όπως το «Πάνθεον» και το «Rex»,που ήταν κοντά στα Δικαστήρια, ενώ η  «Αίγλη» ήταν κεντρικά, στη Μαιζώνος. Όμως αυτοί συνήθιζαν να προβάλλουν αστυνομικά έργα και συγκέντρωναν κάποιους τολμηρούς έφηβους τ’ απογεύματα μεταξύ πέντε και επτά, όπως τον Στέφανο και το φίλο του.

   Στη Πάτρα, η Τιτή συνήθιζε να βγαίνει για ψώνια παρέα με τη Βάσω. Αγόραζε πρωτότυπα σχέδια για τα κεντήματά και τα υφαντά της και ρουχισμό για τα προικιά της από το μεγάλο κατάστημα του Κατσαρού. Μερικές φορές στεκόταν έξω από τη βιτρίνα και σχεδίαζε πρόχειρα σ’ ένα χαρτί το σχέδιο ενός κεντήματος που θα μετέφερε στο εργόχειρο της αργότερα και θα περηφανευόταν γιατί θα ήταν μοναδικό και διαφορετικό από πολλά όμοια…της Γαστούνης ή του Μπούκουρα.

   Την παραμονή του Αγίου Ανδρέα, οι τρεις κοπέλες πήγαιναν στην εκκλησία, που ήταν φωτισμένη και γεμάτη με δάφνες στην είσοδο. Οι προσκυνητές έκαναν ουρά μπροστά στην εικόνα του Αγίου, που μαρτύρησε εκεί, και κατέβαιναν κάτω από το ναό, όπου υπάρχει μια σπηλιά με πηγή. Ανήμερα της εορτής τα πλοία στο λιμάνι σφύριζαν για να τιμήσουν το προστάτη της πόλης τους.

     Η Πάτρα γέμιζε κόσμο από παντού κυρίως την περίοδο του καρναβαλιού. Τα άρματα που ακολουθούσαν τον καρνάβαλο είχαν ιστορικά και μυθικά θέματα. Ιδιαίτερα παραστατικό εκείνη τη χρονιά  ήταν το άρμα του Αχιλλέα που έσερνε τον Έκτορα αιχμάλωτο σ’ όλους τους κεντρικούς δρόμους της πόλης. Η Φιλαρμονική της Πάτρας έπαιζε γνωστά κομμάτια κλασικής μουσικής. Παρούσα ήταν και η νεοσύστατη φιλαρμονική της Γαστούνης με μαέστρο τον Διονύση Αρώνη από την Κέρκυρα, έναν αληθινό δάσκαλο της Μουσικής που μάθαινε στους Γαστουναίους το πεντάγραμμο. Τους δίδασκε να παίζουν μουσική και να περπατάνε συγχρόνως. Μάθαιναν δηλαδή marches¹⁰ δυο ειδών, μάρς φινέμπρ ¹¹ και μάρς  αλέγκρα, χαρούμενη, που χρησιμοποιούσαν ανάλογα τη περίσταση. Συνήθως συνόδευαν στο βήμα τις σχολικές παρελάσεις.

   Στην Πάτρα συνόδεψαν τη φιλαρμονική της Γαστούνης οι μουσικοί της, Σταμάτης Μανωλάτος ταμπούρλο, Σπύρος Κωνσταντάτος κρουστά (γκράν κάσα) και ο αδελφός του Γιάννης τρομπόνι, ο Γρηγόρης Αναμουρλίδης τρομπέτα, ο Κώστας Σαφαρής τρομπόνι, ο Αντρέας Γιατράς πιάτα¹²,ο Αγγελής Σταθόπουλος πνευστά, ο Βασίλης Μπαρδαμπίλιας τρομπόνι. Ο γιος του μαέστρου τους, ο Χαράλαμπος, έπαιζε σαξόφωνο, ο Γιάννης Γιαννακόπουλος ήξερε μαντολίνο, ο Τρεκελέκης κλαρίνο. Στη Πάτρα έπαιξαν δυο κλασικά κομμάτια, «Τα κύματα του Δουνάβεως» του Ιvanovitci και την «Κομπαρσίτα» .Μεγάλοι και παιδιά παράβγαιναν στο σοκολατοπόλεμο και στη διασκέδαση με χορούς και τραγούδια.

    Τα καλοκαίρια, μετά τους αρραβώνες της Βάσως με τον Αντρέα Παπατριανταφυλλόπουλο από το Βραχνί, η Τιτή Τσουκαλά έβγαινε συχνά μαζί τους .Πήγαιναν στη παραλία της Πάτρας, όπου ορχήστρες με τραγουδιστές ερμήνευαν διάφορα τραγούδια της εποχής, όπως το «La vie en rose» ,που είχε γραφτεί για τους γάμους της Ρίτας Χέιγουόρθ με τον Αγά Χάν,και το ερμήνευε η Εντίθ Πιάφ και το  «Douce France» του Σάρλ Τρενέ. Τα ζευγάρια χόρευαν στις εξέδρες. Οι γάμοι της Βάσως με τον Αντρέα  έγιναν στα Ψηλαλώνια και κουμπάρος ήταν ο Βασίλης Τογατζής. Το ζευγάρι θα έμενε στα Βραχνέικα, απέναντι από τον Αη-Βασίλη, που έμελλε στις μέρες μας ν’ αγιογραφηθεί από το  γιό τους Κώστα, γνωστό ζωγράφο και αγιογράφο.

      Η Πάτρα  λοιπόν ήταν πάντα η μεγάλη πόλη, αληθινά η πρωτεύουσα για την υπόλοιπη Πελοπόννησο, ταυτόσημη της απομάκρυνσης από τις αγροτικές περιοχές και τη σκληρή πραγματικότητα των χωριών, που ήταν ακόμη πιο σκληρή για τις γυναίκες της εποχής εκείνης…».

   

  Σημειώσεις.

1.      croquis= Σχεδιάγραμμα,στην ορολογία της μοδιστρικής σ’αυτή την περίπτωση.Γαλλική λέξη.

2.      Accessoire=εξάρτημα,συμπλήρωμα.Γαλλική λέξη.

3.      Ondulation permanente=μέθοδος της κομμωτικής με την οποία δίνεται ένα μόνιμο κυμάτισμα στα μαλλιά.Γαλλική λέξη.

4.      Μασιά=σιδερένια λαβίδα που χρησιμοποιείται στην κομμωτική από την τούρκικη λέξη  maca.

5.      Garibaldi= πρωτοπόρος αγωνιστής του κινήματος για την ένωση της Ιταλίας.Το διάστημα 1833-1834.Επηρεάστηκε από τον Τζουζέπε Ματσίνι,τον μεγάλο προφήτη του ιταλικού εθνικισμού.

6.      <<Ma vie t’appartient>>=<<H  ζωή μου σου ανήκει>>.Τίτλος γαλλικού βιβλίου.

7.       Εμιγκρέ==μετανάστης,από τη γαλλική λέξη  ,émigré.

8.       Φραγκολεβαντίνος-α=κάτοικος της Ανατολής με φράγκικη καταγωγή.

9.      Λέγεται ότι όποιος νέος καλλιτέχνης κέρδιζε το χειροκρότημα της γαλαρίας του Δημοτικού θεάτρου της Κέρκυρας,καθιερωνόταν παντού.

10.  Marche=βηματισμός.Γαλλική λέξη.

11.  Marche funebre=πένθιμος βηματισμός.Γαλλική έκφραση.

12.  Grande cassa= κρουστά,γκράν-κάσα.Ιταλικός μουσικός όρος.

Piatti= πιάτα,κρουστά. Ιταλικός μουσικός όρος.