ΤΟ ΑΜΑΡΤΗΜΑ ΤΟΥ ΠΡΟΜΗΘΕΑ

(Προμηθέας ο Χρόνος)

(Κείμενο ομιλίας της Φιλολόγου και Λογοτέχνιδας Ειρήνης Μπόμπολη στα πλαίσια των Φιλολογικών Βραδινών της Εταιρείας Λογοτεχνών στη Δημοτική Βιβλιοθήκη Πατρών Δευτέρα 28-4-2014)

Ο μύθος του Προμηθέα είναι ίσως απ’ τους πιο ισχυρούς ελληνικούς μύθους, κοινά αποδεκτός στους λαούς. Παρουσιάζει συνοχή, ολότητα, αρχή, μέση και τέλος και έχει ερμηνευτεί και προσεγγιστεί απ’ τους διανοητές με διαφορετικούς τρόπους. Όπως όμως και να τον "είδε" κάποιος μελετητής, μένει συνεπής στην βασική δομή του μύθου και κυρίως στο μοτίβο της δωρεάς της φωτιάς στον άνθρωπο, την οποία έκλεψε σε ένα καλάμι από το οίκημα της Αθηνάς και του Ηφαίστου στον Όλυμπο.

          Η κοινή βάση λοιπόν είναι ότι ο Προμηθέας είναι δωρητής για τον άνθρωπο και κλέπτης, παραβάτης των νόμων για τους θεούς. Για το λόγο αυτό τιμωρείται από τους φρουρούς του Δία το Κράτος και τη Βία και καρφώνεται στον Καύκασο στο σχήμα του Εσταυρωμένου. Ένας αετός καθημερινά κατατρώγει το συκώτι του, το οποίο τη νύχτα αναπλάθεται πλήρως.

Σύμφωνα με την Θεογονία του Ησίοδου (Θεογονία, Ο Μύθος του Προμηθέα, στ. 507-534)

«Κι’ ο Ιαπετός του Ωκεανού την κόρη την ομορφοστράγαλη Κλυμένη επήρε· ανέβηκε μαζί της στο γαμήλιο το κρεβάτι, κι’ αυτή τον Άτλαντα του γέννησε το γιο με την ατρόμαχτη ψυχή· του γέννησε και τον μεγαλοφάνταστο Μενοίτιο και τον Προμηθέα τον εύστροφο και γρήγορο στο νου, και τέλος τον αδέξιο τον Επιμηθέα, που απ’ την αρχή συμφορά στάθηκε για τους ανθρώπους που τους τρέφει το ψωμί (512), γιατί εδέχτηκε αυτός πρώτος την παρθένα πούπλασεν ο Δίας. Τον ασεβή Μενοίτιον ο Δίας με το μακρύ το βλέμμα γκρέμισε μέσ’ στο βυθό του Ερέβους, με τον φλογοβόλο χτυπώντας κεραυνό, για το ξεφρένιασμα και την ασύγκριτη τη δύναμί του(516). Ο Άτλας, σ’ ανάγκη υποταγμένος τρομερή, ορθός στα πέρατα της γης, μπροστά στις λιγερόφωνες τις Εσπερίδες, κρατάει τον πλατύτατο ουρανό με το κεφάλι και τ’ ακάματά του χέρια· γιατί την κλήρα τούτη νάχη τώρισε ο βαθύβουλος ο Δίας (520). Όσο και για τον Προμηθέα πούχε τα πολλά σοφίσματα, μ’ αφεύγατα δεσμά, βαρύμοχτα δεσμά, τον έδεσε και με κολώνα τον εκάρφωσε μπηγμένην ως τη μέση· και καταπάνω του απλοφτέρουγο ξεσήκωσε αετό· κι’ αυτός το σκώτι τούτρωγε το αθάνατο- κι’ όσο τη μέρα τούτρωγε το τεντοφτέρουγο όρνιο, ολονυχτίς μεγάλωνε και πάντα ήταν ακέριο (525). Μα τ’ όρνιο τούτο, της Αλκμήνης της ομορφοστράγαλης ο γιος, ο Ηρακλής, το σκότωσε κι’ από τη μαύρη τούτη αρρώστια λύτρωσε του Ιαπετού τον γιο και τον λευτέρωσε απ’ τα πάθη, κι’ όχι χωρίς το θέλημα του Ολύμπιου Δία πόχει τον υπέρτατο τον θρόνο και που ήθελε τη δόξα του Ηρακλή του Θηβογεννημένου ακόμα μεγαλύτερη, παρά μπροστά, στη γη την πολυθρέφτα (531)· με τη φροντίδα τούτη τίμησε τον μεγαλόδοξό του γιο, κι’ αν κι’ ήταν ωργισμένος, τη χολή παράτησε πούχε του Προμηθέα, γιατί συναγωνίζονταν στο νου τον ίδιον αυτόν, τον γιο του Κρόνου, π’ ακέριος αναβράζει από το μέγα θάρρος (534)».

Στην Θεογονία του, ο Ησίοδος (επικός διδακτικός ποιητής από την Άσκρα της Βοιωτίας που έζησε τον 8^ο ) περιγράφει τη γέννηση των θεών. Πολύ λίγο χώρο αφιερώνει στο ποίημα αυτό, στους ανθρώπους και μάλιστα δεν μιλάει καθόλου για τη δημιουργία τους. Όμως αναφέρεται, σε ένα ιδιαιτέρως σημαντικό χωρίο, στη δημιουργία από τους θεούς, της πρώτης γυναίκας, της Πανδώρας. Την ιδέα της δημιουργίας της Πανδώρας, κατά τον ποιητή, είχε ο Δίας που θυμωμένος επειδή ο Προμηθέας είχε κλέψει τη φωτιά από τους θεούς και την είχε χαρίσει στους ανθρώπους, θέλησε να στείλει στους ανθρώπους κάτι αρκετά κακό ώστε να αντισταθμίσει τα θετικά οφέλη της φωτιάς. Η φωτιά που επιτρέπει στον άνθρωπο να ψήσει την τροφή του (άρα να βγει από την κατάσταση του ζώου και να καταναλώνει την τροφή κατά τρόπο "πολιτισμένο") και η γυναίκα (που δίνει στον άνθρωπο την δυνατότητα να σχηματίσει οικογένεια και να αναπαραχθεί επίσης "πολιτισμένα") είναι δύο στοιχεία που οδηγούν, σύμφωνα με τον Ησίοδο τον άνθρωπο να βγει από την "πρωτόγονη" κατάσταση και να περάσει στην "ιστορία" και τον πολιτισμό. Είναι τα στοιχεία που του επιτρέπουν να γίνει άνθρωπος. Ο Ησίοδος δίνει μια εξαιρετικά απαισιόδοξη εικόνα για την ανθρωπότητα και την εξέλιξή της. Θεώρησε την ανθρώπινη ιστορία ως μία πορεία από μια μακάρια παιδική ηλικία σε μια θλιβερή και αβάσταχτη κατάσταση γεροντικού ξεπεσμού, μια καθόλου ευτυχή εξέλιξη.

 Ο σοφιστής Πρωταγόρας στον ομώνυμο διάλογο του Πλάτωνα στην συνομιλία του, με τον φιλόσοφο Σωκράτη για το διδακτό της πολιτικής αρετής, διηγείται ένα μύθο ως απόδειξη ότι η αρετή διδάσκεται. Ο μύθος ήταν μία από τις τρεις βασικές μεθόδους διδασκαλίας των σοφιστών (μύθος – διάλεξη – ερμηνεία λογοτεχνικών κειμένων). Επιλέγει λοιπόν τη μέθοδο του μύθου και έτσι αναπτύσσει μια γενεαλογία του ανθρώπινου θνητού όντος. Ήρθε η μέρα, λέει ο Πρωταγόρας, «που υπήρχαν θεοί, θνητά γένη όμως δεν υπήρχαν και τότε αποφάσισαν οι θεοί να το δημιουργήσουν. Ανέθεσαν το έργο αυτό στον Τιτάνα Προμηθέα με βοηθό τον αδερφό του Επιμηθέα. Ο αδερφός του Επιμηθέας με τέχνασμα αντέστρεψε τους ρόλους. Έτσι ο Επιμηθέας καταναλώνει όλα τα εφόδια των θνητών γενών στα άλογα ζώα. Και όταν ήρθε η ώρα των ανθρώπων βρέθηκε σε αδιέξοδο. Ο Προμηθέας στον έλεγχο της μοιρασιάς που κάνει βρίσκει τον άνθρωπο γυμνόν, ανυπόδητον, άοπλον, άστρωτον και έτσι παίρνει την απόφαση να κλέψει την φωτιά από τον Όλυμπο και να τη χαρίσει στον άνθρωπο» (Πλάτων, Πρωταγόρας, [322d5-324d1]). Σύμφωνα με τον Πρωταγόρα ο άνθρωπος μέσω της φωτιάς κατάφερε να κατασκευάσει σπίτια, ρούχα, παπούτσια, να αναγνωρίσει θεούς, να διορθώσει γλωσσικούς φθόγγους. Όμως ούτε πολεμική τέχνη γνώριζε για να αντιμετωπίσει τα θηρία που τον απειλούσαν, ούτε πολιτική αρετή για να ζήσει ομαλά με του υπόλοιπους ανθρώπους. Το περαιτέρω έργο το αναλαμβάνει ο ίδιος ο Δίας στέλνοντας τον Ερμή να φέρει στους ανθρώπους την αἰδώ και την Δίκη. Συναφή προσέγγιση με τον Πρωταγόρα συναντάμε στον Προμηθέα Δεσμώτη του Αισχύλου. Ο Προμηθέας καρφωμένος στον Καύκασο τα βάζει με τους θεούς, και εξιστορεί τα ευεργετήματά του.

(Αισχύλου, Προμηθέας Δεσμώτης, Β΄ ΕΠΕΙΣΟΔΙΟ στ. 480-505)

«Ακούγοντας και τ’ άλλα, θα σαστίσεις ακόμα περισσότερο, ποιους τρόπους σοφίστηκα, ποιες τέχνες. Πρώτα απ’ όλα· αν κάποιος αρρωστούσε, δεν υπήρχε ξαρρωστικό κανένα, ούτε να φάει, ουδέ να πιει και ν’ αλειφτεί, μα έτσι δίχως αντίδοτο αργοσβήναν, ώσπου τους έδειξα πραϋντικά βοτάνια να σμίγουν και μ’ αυτά όλες τις αρρώστιες να πολεμούνε. Και τους πλήθιους τρόπους της μαντικής εδίδαξα, και πρώτος εξήγησα ποια ονείρατα αληθεύουν κι αλλόκοτους αχούς των δρόμων και συντυχιές τους έμαθα να κρίνουν. Και των αρπαχτικών πουλιών καθάρια τους όρισα το πέταγμα· σημάδι, εξαίσιο το δεξί να λογαριάζουν και το ζερβί κακότυχο. Ποιες έχτρες έχει καθένα, ποιες συνήθειες και φιλίες, πώς σμίγει σε κοπάδι, και των σπλάχνων τη λαμπερή μορφή, τι χρώμα να ’χουν στους θεούς για ν’ αρέσουνε κι ακόμη τις πλήθιες όψεις του λοβού και της χολής και τα μεριά με πάχος σκεπασμένα και το μακρύ το κόκαλο της πλάτης πυρώνοντας στη θράκα, εγώ το δρόμο δύσκολης στους θνητούς χάραξα τέχνης· και τα λαμπρά φανέρωσα της φλόγας σημάδια, που αφανέρωτα ήταν πρώτα. Αυτά λοιπόν· και κάτω από το χώμα κρυμμένους θησαυρούς για τους ανθρώπους, σίδερο και χαλκό, χρυσάφι, ασήμι, ποιος θα ’λεγε πως τά ’βρε πρώτος; Κανείς, καλά το ξέρω, εχτός αν θέλει να φλυαρεί του κάκου. Μ’ ένα λόγο στο λέω για να το μάθεις στους θνητούς όλες οι τέχνες απ’ τον Προμηθέα».

          Όποια από τις τρεις εκδοχές του μύθου και αν εξετάσουμε, παρατηρούμε ότι και οι τρεις συγκλίνουν πως η στιγμή της δωρεάς της φωτιάς στους ανθρώπους από τον Προμηθέα αποτελεί τη βαθιά τομή ανάμεσα στον άνθρωπο ζώο και στον "πολιτισμένο" άνθρωπο. Είναι η αρχή της ιστορικότητας του κόσμου. Είναι η σχάση του χρόνου στο πριν και στο μετά. Η αρχή της δημιουργίας του κόσμου. Ο ίδιος ο Προμηθέας είναι Τιτάνας. Ας θυμηθούμε εδώ και τον τραγόμορφο θεό Πάνα.

          Γιατί υποφέρει όμως ο Προμηθέας ενώ έκανε ένα τόσο θεόπνευστο έργο; Γιατί οι θεοί οργίζονται μαζί του σε βαθμό να τον τιμωρήσουν ακραία; Γιατί ξεπερνά τα όριά του; Γιατί πράττει και προλαβαίνει όσα οι ίδιοι οι θεοί θα ήθελαν να πράξουν; Γιατί γίνεται ένας αντι-θεός; Ή γιατί με την πράξη του αυτή ο άνθρωπος εισέρχεται στον φθαρτό κόσμο της έλλογης δυστυχίας, αφήνοντας οριστικά πίσω του το ευτυχισμένο "ζώον" και την αλλοτινή μακαριότητά του; Από εκεί και στο εξής οι άνθρωποι κατακερματισμένοι σε φθαρτές υπάρξεις θα αποζητούν και θα νοσταλγούν αιωνίως τον χαμένο Παράδεισο και η συνείδησή τους θα γυρίζει πάντα στην απώλεια του Απολύτου, στην ανάμνηση του όντος ως ολότητα.

          Κοντά στον μύθο του Προμηθέα βρίσκεται το μυθολογικό σενάριο του Μαρξισμού. Μιλάει για την πρόοδο του ανθρώπου, για τη μετάβαση από τη σκλαβιά στο μελλοντικό βασίλειο της τέλειας δικαιοσύνης. Ο μαρξισμός μεταφράζει το θεολογικό δόγμα της έκπτωσης του ανθρώπου, το προπατορικό αμάρτημα και την έσχατη απολύτρωση με όρους ιστορικούς και κοινωνικούς. Ο ίδιος ο Μαρξ υποδεικνύει την ταυτότητα του ρόλου του με το ρόλο του Προμηθέα. Ετοίμαζε επικό ποίημα για τον Προμηθέα κουβαλώντας την καταστροφική, αλλά συγχρόνως εξαγνιστική φωτιά της αλήθειας, δηλ. την υλιστική – διαλεκτική αντίληψη για την οικονομική και κοινωνική δύναμη της Ιστορίας. Ο Προμηθέας – Μαρξ θα οδηγήσει τη σκλαβωμένη ανθρωπότητα στη νέα αυγή της ελευθερίας. Ο άνθρωπος υπήρξε κάποτε αθώος, απαλλαγμένος από την εκμετάλλευση. Ποιο σκοτεινό σφάλμα, ποιο ζοφερό έγκλημα στάθηκε η αιτία για να πέσει στη δυσμένεια; Πως γεννήθηκε η δουλειά; Ποια είναι η καταγωγή του συστήματος του ταξικού διαχωρισμού; Ο Μαρξ θεωρεί ότι το σύμβολο της πτώσης του ανθρώπου είναι το χρήμα. Ανταλλάσει χρήματα αντί να ανταλλάσει αγάπη και εμπιστοσύνη. «Το χρήμα» λέει: «είναι η αλλοτρίωση της ανθρώπινης υπόστασης». Για τον Μαρξ ο Προμηθέας ήταν σύμβολο του πνεύματος, της εξέγερσης, της ελευθερίας, της ανταρσίας του νου απέναντι στην άγνοια και στην αυθαιρεσία της τυραννίας.

          Ο Φρόυντ δίνει άλλη διάσταση στον μύθο. Φωτίζει τις ερωτικές διαστάσεις του θέματος. Μιλά για την αρπαγή της φωτιάς σε ένα κούφιο καλάμι, φαλλικό σύμβολο, για τον σεξουαλικό συμβολισμό του πουλιού που τον κατατρώει, για την καθημερινή ανανέωση των δυνάμεων του Προμηθέα. Στην ψυχανάλυση γίνεται λόγος για το προπατορικό αμάρτημα με την έννοια της πατροκτονίας από τους γιους στην αρχέγονη ορδή. Από αυτό το έγκλημα απορρέει σύμφωνα με τον Φρόυντ η δυσκολία του ανθρώπινου είδους να προσαρμοστεί στην κοσμική τάξη και ευρυθμία. Από τη μια η ενόρμηση για αχαλίνωτη σεξουαλικότητα και από την άλλη η κοινωνική απώθηση με την μορφή της οικογενειακής τάξης. Μέσα σε αυτή την πάλη που μόνο απαισιόδοξα βλέπει την έκβασή της, τοποθετεί το μύθο του Προμηθέα ως προσπάθεια του ανθρώπινου είδους, να χαλιναγωγήσει τα πάθη του και να οργανωθεί με πλήθος καταναγκασμούς σε κοινωνικά σύνολα.

          Δύο θεοί, δύο κυρίαρχοι παράγοντες για τον Φρόυντ κυβερνούν και διαιρούν την ύπαρξή μας. Ο Έρωτας και ο Θάνατος. Η μεταξύ τους σύγκρουση καθορίζει τους ρυθμούς της ύπαρξης, της αναπαραγωγής, της σωματικής και ψυχικής εξέλιξης. Ο πιο δυνατός είναι, λέει, αυτός που βρίσκεται πιο κοντά στις ρίζες του ανθρώπου δεν είναι ο έρως αλλά ο θάνατος. Εντέλει ο άνθρωπος δεν αγωνίζεται για την επιβίωση και τη διαιώνιση, αλλά για την ανάπαυση, την τέλεια ακινησία. «Αυτό το ξεστράτισμα της ζωής και της συνείδησης αργά ή γρήγορα θα λάβει τέλος. Μια εσωτερική εντροπία έχει τεθεί σε λειτουργία. Η δημιουργία θα συναντήσει ξανά τη γαλήνη, καθώς η ζωή θα επανέρχεται στη φυσική κατάσταση της ανόργανης ύλης. Η λίμπιντο βρίσκει την ολοκλήρωσή της στο θάνατο» (George Steiner, Νοσταλγία του Απόλυτου, Άγρα, Αθήνα 2007, σ. 43).

          Τόσο τα μαρξιστικά, όσο και τα φροϋδικά σχέδια είναι σενάρια λύτρωσης. Ο Προμηθέας είναι απελευθερωτής, λυτρωτής. Όμως ενώ ο Μάρξ υπαινίσσεται μια παραδεισένια κατάσταση απαλλαγμένη από την ανάγκη και τη σύγκρουση, ο Φρόυντ ξέρει ότι μια τέτοια ελευθερία θα ισοδυναμούσε με την ανάπαυση του θανάτου.

          Για τον ανθρωπολόγο Κλώντ Λεβί-Στρώς οι μύθοι είναι απλούστατα τα εργαλεία της επιβίωσης του ανθρώπου ως σκεπτόμενου και κοινωνικού είδους. Μέσω των μύθων ο άνθρωπος εξηγεί τον κόσμο, τον βιώνει με τρόπο σχετικά συγκροτημένο, αντιμετωπίζει την αθεράπευτα αντιφατική, διαιρεμένη, αλλοτριωμένη παρουσία του. Μπλεγμένος όπως είναι ο άνθρωπος σε αρχέγονες αντινομίες ανάμεσα στην ύπαρξη και στη μη ύπαρξη, το αρσενικό και το θηλυκό, τη νεότητα και το γήρας, το φως και το σκοτάδι, την κίνηση κα την ακινησία, το βρώσιμο και το τοξικό, δεν μπορεί να ζήσει αυτές τις αντινομίες με λογικές διαδικασίες. Μόνο οι μύθοι μπορούν να εκφράσουν αυτές τις οικουμενικές αντινομίες, να δώσουν μεταφυσικές εξηγήσεις για τη διαιρεμένη κατάσταση του ανθρώπου μέσα στη φύση. Σύμφωνα με τον Λεβί-Στρώς ο άνθρωπος είναι ένα μυθοποιητικό ον ένα προικισμένο θηλαστικό, ικανό να δημιουργεί μύθους και μέσω αυτών να υπομένει τη διαιρεμένη αντιφατική μοίρα του. Η διήγηση των ιστοριών σύμφωνα με τον Λεβί-Στρώς είναι η ίδια η συνθήκη της ύπαρξής μας. Από όλες τις θεμελιώδεις αντιθέσεις που οικοδομούν το πεπρωμένο και την επιστήμη του ανθρώπου, η πιο σημαντική σύμφωνα με τον Λεβί-Στρώς είναι αυτή της ρήξης Φύσης/Πολιτισμός. Η αντίθεση αυτή Φύση/Πολιτισμός οδηγεί στη γέννηση της ανθρώπινης συνείδησης. Για τον Λεβί-Στρώς η μετάβασή μας από τη φυσική σε μια πολιτισμική κατάσταση αποτέλεσε βήμα ολέθριο που άφησε σημάδια στην ανθρώπινη ψυχή, αλλά και στον οργανικό κόσμο.

          Για τον Μάρξ όπως είδαμε ο Προμηθέας είναι το ελεύθερο και ανυπότακτο πνεύμα που οδηγεί τον άνθρωπο στην λύτρωσή του. Για τον Φρόυντ είναι το σύμβολο ελέγχου των ενστίκτων του πρωτόγονου ζώου και του δαμάσματος της σεξουαλικότητάς του που δεν τον άφηνε να οργανωθεί σε οικογένεια και να προοδεύσει. Και οι δύο αυτές είναι αισιόδοξες προσεγγίσεις. Ο Λεβί-Στρώς διαβάζει διαφορετικά τον Προμηθεϊκό μύθο. Η οικειοποίηση της φωτιάς για τις ανθρώπινες ανάγκες και τις επιθυμίες κωδικοποιεί το καταστροφικό βήμα δια μέσω του οποίου ο άνθρωπος ελέγχει τους κύριους παράγοντες της βιολογικής του διάστασης αλλά και της φύσης γενικά. Ο έλεγχος της φωτιάς είναι η προϋπόθεση της κοινωνικής και πολιτισμικής προόδου. Όμως για τον Λεβί-Στρώς έχει ένα φοβερό αντίτιμο. Ο άνθρωπος με τη φωτιά άρχισε να μαγειρεύει, έκοψε τους δεσμούς με τον μυθικό κόσμο, αλλά και με τις φυσικές αντιθέσεις φωτός – σκοταδιού, ζέστης – κρύου, νύχτας – μέρας. Ο άνθρωπος αναπτύσσει μια αφύσικη δύναμη απέναντι στο περιβάλλον και τις ζωικές καταβολές του. Η αμφισημία συμβολίζεται με την κατάσταση του Προμηθέα. Τιτάνας. Μισός άνθρωπος – μισός θεός. Η ρήξη του ανθρώπου με τη φυσική ζωή δείχνει μια βαθιά δυσφορία που αυτή η ρήξη άφησε στις ψυχές μας. Η στιγμή που ο Προμηθέας κλέβει τη φωτιά και τη δωρίζει στην ανθρωπότητα μπορεί να παραλληλιστεί με τη στιγμή που ο Οἰδίπους απαντά στο αίνιγμα της Σφίγγας με την πρωτάκουστη γραμματική τότε λέξη "άνθρωπος".

          Ο Λεβί – Στρώς είναι απαισιόδοξος όπως και ο Ησίοδος. Η είσοδος του ανθρώπου στον πολιτισμό έφερε μια ανεπανόρθωτη καταστροφή στον πλανήτη. Ο Δυτικός άνθρωπος, ο λευκός άνθρωπος κατέστρεψε όλα τα αμυδρά απομεινάρια της Εδέμ. Ισοπέδωσε δάση, έκαψε σαβάνες. Σκότωσε με μανία τα ζωικά είδη. Εκμεταλλεύτηκε τον ίδιο τον άνθρωπο.

          Πολλοί διατείνονται όπως ο Tonybee πως ο μύθος του Προμηθέα γεννάει το δυτικό πολιτισμό. Είναι ο μύθος που οδηγεί στον homo faber, τον άνθρωπο κατασκευαστή. Η τέχνη του Ηφαίστου περνάει στα ανθρώπινα χέρια και η σοφία της Αθηνάς οδηγεί τον άνθρωπο σε επινοήματα θαυμασμού. Ό, τι βρίσκουμε στον Προμηθέα Δεσμώτη του Αισχύλου, το συναντάμε και στο α΄ στάσιμο της Ἀντιγόνης του Σοφοκλή. «Πολλά τα δεινά κουδέν ανθρώπου δεινότερον πέλει».

Σύμφωνα με τον Tonybee ο Προμηθέας είναι το πνεύμα της εξέγερσης ενάντια στις απαγορεύσεις των φθονερών θεών οι οποίες συμβολίζουν τους φόβους της πρωτόγονης ανθρωπότητας απέναντι στις τυφλές δυνάμεις της φύσης που κυριαρχούν επάνω της και την τρομάζουν. Είναι το πνεύμα της περιέργειας και της περιπέτειας, το οποίο σπρώχνει τον Οδυσσέα στους άγνωστους ορίζοντες κάνοντάς τον να αντιμετωπίσει Ποσειδώνες και Κύκλωπες. Είναι το πνεύμα του μόχθου που κάνει τον Ηρακλή να απαλλάξει τη γη απ’ τους τυράννους της, απ’ τους ληστές της και από τα τέρατά της και να την εκπολιτίσει. Με λίγα λόγια ο Tonybee θεωρεί πως «ο δυτικός πολιτισμός είναι απόρροια μιας νοοτροπίας που θέτει ως όρο να μη συμβιβάζεται κανείς με την αθλιότητα της ανθρώπινης κατάστασης· αλλά να προσπαθεί να τη βελτιώσει με συνεχή κόπο ώστε να την προσαρμόσει στις απατήσεις και στα όνειρά μας». (Louis Rougier, Le genie de l’ Occident, Robert Laffort, Paris, 1969, σ. 16-17).

          Ο Λεβί – Στρώς όμως αρνείται την παραπάνω αισιόδοξη οπτική γωνία του μύθου και οργίζεται. Με τα χρόνια η ουτοπική οργή ενισχύεται. Η δήωση του φυτικού και του ζωικού βασιλείου στο όνομα της τεχνολογικής προόδου, η εκμετάλλευση μεγάλου μέρους της ανθρωπότητας προς όφελος των λίγων, η ελάχιστα επεξεργασμένη άποψη ανωτερότητας έναντι των λεγόμενων πρωτόγονων υπανάπτυκτων κοινωνιών, όλα αυτά προκαλούν την περιφρόνηση και την απέχθεια του Λεβί – Στρώς. Η πολιτική βαρβαρότητα του 20^ου αιώνα, φαινόμενα όπως το Ολοκαύτωμα και η κούρσα των πυρηνικών εξοπλισμών, δεν είναι τυχαία κατά την άποψή του. Σχετίζονται άμεσα με την δολοφονία για την οποία ένοχος είναι ο λευκός άνθρωπος. Έχοντας αφανίσει τα ελάχιστα υπολείμματα της Εδέμ ο δυτικός άρπαγας αναγκάζεται τώρα να στραφεί εναντίον του εαυτού του. Ο Λεβί – Στρώς είναι βαθιά απαισιόδοξος. Μιλάει για καταστροφή του ανθρώπινου είδους. Λέει χαρακτηριστικά: «Καμία συνείδηση δεν θα επιβιώσει ώστε να διατηρήσει την ανάμνηση της εφήμερης δράσης του, πέρα από μερικά ίχνη που γρήγορα θα σβήσουν. Η μόνη μαρτυρία της αλλοτινής παρουσίας του ανθρώπου στη γη, θα είναι ένα τίποτα». (Claude Levis-Strauis, Mythologiques – iv. L’ Homme n4, plon, Παρίσι 1971, σ. 621).

          Θα τελειώσουμε μ’ ένα πιο τολμηρό βήμα, ερμηνεύοντας το μύθο του Προμηθέα κάτω απ’ τη θεωρία του Χέγκελ για το πνεύμα της ιστορίας. Ο Προμηθέας αρχικά Τιτάνας αμαρτάνει κλέβοντας τη φωτιά από τον Όλυμπο. Στη συνέχεια με την τιμωρία που του επιβάλλει ο Δίας πονάει και υποφέρει ως άνθρωπος καρφωμένος στον Καύκασο με τον αετό να του κατατρώγει το συκώτι του. Ο Ηρακλής τον απελευθερώνει και επιστρέφει στον Όλυμπο ως ελεύθερο απόλυτο πνεύμα.

          Ο Χέγκελ μιλάει για την πορεία του πνεύματος της ιστορίας σε τρία στάδια. Αρχικά, στην πρώτη φάση της ύπαρξής του ήταν συγκεντρωμένο στον εαυτό του μια «αυτοπεριεκτική ύπαρξη», ήταν ελεύθερο. Στη δεύτερη φάση χωρίζεται από τον εαυτό του και γίνεται ύλη. Σε αυτή τη φάση χάνει την ελευθερία του και δεσμεύεται από την ύλη. Ξεπερνώντας την φάση αυτή επανακάμπτει στον εαυτό του, περνάει στην τρίτη φάση της αυτογνωσίας και ανακτά την ελευθερία του. Οι εμπειρίες της δεύτερης φάσης παραμένουν χαραγμένες μέσα σε αυτό, αλλά το πνεύμα της υπερβαίνει και λυτρώνεται. Το πνεύμα στην τρίτη φάση, προσπαθώντας να επανακτήσει τον εαυτό του γίνεται η κινητήρια δύναμη της ιστορίας. «Όπως ο ψυχοπομπός Ερμής», σημειώνει ο Χέγκελ, «η ιδέα είναι ο πραγματικός οδηγός των ανθρώπων και του κόσμου». Το πνεύμα είναι και υπήρξε ο οδηγός των γεγονότων της παγκόσμιας ιστορίας. Στόχος του Προμηθέα η ελευθερία και η ανατροπή, σκοπός της ιστορίας η ελευθερία και η αλήθεια. Το ερώτημα είναι κατά πόσο ο άνθρωπος μπορεί να παρέμβει στο ταξίδι αυτό του χρόνου και να  καθορίσει τη μοίρα του.

 Βιβλιογραφία

Αισχύλος, Προμηθέας Δεσμώτης, μτφ. Τάσος Ρούσσος, Κάκτος, Αθήνα 1992.

Ησίοδος, Θεογονία, μτφ. Παναγής Λεκατσάς, Δαίδαλος Ι. Ζαχαρόπουλος, 2003.

Πλάτων, Πρωταγόρας, μτφ. Ηλίας Σ. Σπυρόπουλος Ζήτρος, Θεσσαλονίκη 2009⁵.

Claude Levi-Strauss, Μύθος και νόημα, Καρδαμίτσα, Αθήνα 1986

George Steiner, Οι Αντιγόνες, Καλέντης, Αθήνα 2001

George Steiner, Νοσταλγία του Απόλυτου, Άγρα, Αθήνα 2007

George Wilhelm Friedrich, Hegel, Η Φιλοσοφία του πνεύματος, Δωδώνη Εκδοτική ΕΠΕ, Αθήνα 1993.

Herbert Marcuse, Λογική και Επανάσταση, Οι βάσεις της φιλοσοφίας του Χέγγελ, Αρσενίδης.

Θεοδόσιος Πελεγρίνης, Οι πέντε εποχές της φιλοσοφίας, ελληνικά γράμματα, Αθήνα 1998.

Luc Brisson, Ο Πλάτων, οι λέξεις και οι μύθοι, Μεταίχμιο, Αθήνα 2003.