OMIΛΙΑ ΕΙΡΗΝΗΣ ΜΠΟΜΠΟΛΗ

   OMIΛΙΑ   ΕΙΡΗΝΗΣ ΜΠΟΜΠΟΛΗ

  Φιλόλογου-Ποιήτριας

(Στο κύκλο των Φιλολογικών Βραδινών της Εταιρείας Λογοτεχνών

στη Δημοτική Βιβλιοθήκη Πατρών τη Δευτέρα 15-4-2013)

Ο Διονύσιος Σολωμός γεννήθηκε στη Ζάκυνθο το 1798 και πέθανε στην Κέρκυρα το 1857.Είναι ο κυριότερος εκπρόσωπος της επτανησιακής σχολής η οποία έχει ως βασικά θέματα τη φύση, τη θρησκεία, την πατρίδα και την παθητικότατη λατρεία της γυναικός. Αφοσιώθηκε αποκλειστικά και υπηρέτησε αυτό που ο ίδιος αποκάλεσε «το νόημα της τέχνης». Σπούδασε στην Ιταλία και επηρεάστηκε μεταξύ άλλων από το ρομαντισμό και τον κλασικισμό. Ο τρόπος με τον οποίο χρησιμοποιεί τα δυο αυτά ρεύματα δημιουργούν έναν ιδιότυπο λυρισμό. Το 1823 γράφει το γνωστό σε όλους μας ολοκληρωμένο έργο, τον ύμνο στην ελευθερία. Όμως πίσω από αυτόν στέκουν αθάνατες οι μεγάλες ποιητικές συλλήψεις Του Κρητικού, των Ελεύθερων Πολιορκημένων, της Γυναίκας της Ζάκυνθος, του Λάμπρου. Ο μοναχικός Σολωμός έζησε τα τελευταία χρόνια του στην Κέρκυρα υπηρετώντας τη γλώσσα την ελληνική μέσα από το απαράμιλλης αξίας έργο του.

                       Ο τρόμος της ομορφιάς

Πολυσυζητημένο σύμβολο στην ποίηση του Σολωμού είναι η οπτασία της Φεγγαροντυμένης. Πολλές εκδοχές αποδόθηκαν στο σύμβολο αυτό, αρκετές από τις οποίες κινδυνεύουν να είναι ανεδαφικές. Ούτε απόψε είμαστε σίγουροι αν θα  απαντήσουμε ικανοποιητικά στο τι συμβολίζει η Φεγγαροντυμένη του Σολωμού. Ίσως θα ήταν πιο ασφαλές να μην την προσεγγίζαμε ως ερμηνεύσιμο αναγκαστικά σύμβολο, παρά ως αυτόνομη ποιητική πραγματικότητα στην σολωμική κοσμοαντίληψη. Είναι ο καθαρός ποιητικός τόπος του Σολωμού, η ουσία του κόσμου και των πραγμάτων. Η φεγγαροντυμένη στέκει ακριβώς εκεί στην καταιγιστική ρωγμή του Όντος , στην τομή του Χρόνου, ανάμεσα στο μηδέν και στο είναι, στη ζωή και στο θάνατο αναφέρει ο Λιαντίνης. Εμφανίζεται σε τρία έργα του Σολωμού. Στο «Λάμπρο» με τον τίτλο «αναδυόμενη», στους  «Ελεύθερους Πολιορκημένους», στο γ σχεδίασμα στην ενότητα «Πειρασμός» και στον «Κρητικό», το πιο ώριμο έργο του ποιητή.

Αναφερόμενοι στα χαρακτηριστικά της θα λέγαμε πως είναι πλαστό σύμβολο, έχει σχήμα, είναι άυλη, όμορφη, θεία, κάθετη ως κυπαρίσσι καθώς αναδύεται από το νερό, συγγενική με το φυσικό κόσμο και με το σύμπαν γενικά, ερωτική, ηθικά και διανοητικά ενάρετη, πολύ κοντά στο αρχαιοελληνικό πρότυπο του καλού κ’αγαθού. Είναι γέννημα του φεγγαριού μέσα στο νερό, σε συνθήκες απόλυτης ηρεμίας και μυστηρίου.

Της έχουν αποδοθεί συμβολισμοί όπως: Νεράιδα, Η Παναγία, η αναδυόμενη Αφροδίτη, η Ελευθερία, η αντανάκλαση της ψυχής της αρραβωνιαστικιάς στον Κρητικό, το συμπυκνωμένο υπέρτατο φυσικό κάλλος, ο επίγειος παράδεισος, πλατωνική Ιδέα κατά τη θεωρία της γνώσης ως ανάμνηση, ο «θείος έρωτας», η «θεία πρόνοια», το «αποκαλυπτικό ύψιστο», «η μορφή της μητέρας του» .

Αυτές τις απόψεις οι οποίες είτε ευσταθούν, είτε όχι, είναι προέκταση της βασικής θέσης του Σολωμού και ανάγονται σε ένα δεύτερο επίπεδο ανάλυσης.

Η φεγγαροντυμένη είναι  πλάσμα του φωτός της νύχτας, αναδύεται και πατάει στην κόψη κυμάτων όπως σημειώνει ο ποιητής. Η ποίηση γίνεται η θεία της Αλήθεια και η Σώτειρα του χρόνου.

Στους «ελεύθερους πολιορκημένους» εμφανίζεται στα μάτια ενός αλαφροΐσκιωτου, τη νύχτα πριν την έξοδο. Ο Καψωμένος θα πει πως με την εμφάνιση του οράματος(όμορφη βγαίνει κορασιά ντυμένη με το φως του) ο Σολωμός φέρνει τον παράδεισο στη γη, απογυμνώνοντας τον αγώνα από κάθε έρεισμα υστεροβουλίας και καθιστώντας την απόφαση της εξόδου μια εξόχως ηθική πράξη. απόσπασμα

Η ποίηση του Σολωμού κινείται ανάμεσα στα αντίθετα. Τα απωθεί και τα συναρθρώνει ταυτόχρονα. Οι Ελεύθεροι Πολιορκημένοι καταξιώνουν τον αγώνα τους πάνω στο τείχος. Από μέσα η ζωή-σκλαβιά και από έξω ο θάνατος- ελευθερία. Η απόφαση της εξόδου κινείται πάνω στην κόψη του σπαθιού την τρομερή. Φως – σκοτάδι. Σκλαβιά- θάνατος. Είναι- μηδέν, έρωτας- Χάρος. Ισορροπούν πάνω σε μια τομή. Σε ένα μόλις. «Μόλις είναι έτσι δυνατός ο Έρωτας και ο Χάρος» Από τη μια η λήθη της ζωής και από την άλλη η μνήμη του θανάτου. Ο Πλάτων είδε στη φιλοσοφία το Θάνατο και τον υπηρέτησε με τον Έρωτα. Ανάμεσα στα μεγάλα αντίθετα ο ποιητής Σολωμός ανασυντάσσει το Χρόνο, τον ενοποιεί.(θάλασσα, γη , ουρανός συγχωνευμένα, επιφάνεια και βάθος συγχωνευμένα, τα οποία πάλι πολιορκούν την ανθρώπινη φύση στην επιφάνεια και στο βάθος της).

Έξ’ αναβρύζει κι η ζωή σ’ ’γη, σ’ ουρανό, σε κύμα.
Αλλά στης λίμνης το νερό, π’ ακίνητο `ναι κι άσπρο,
ακίνητ’ όπου κι αν ιδείς και κάτασπρ’ ως τον πάτο,
με μικρόν ίσκιον άγνωρον έπαιξ’ η πεταλούδα,
πούχ’ ευωδίσει τς’ ύπνους της μέσα στον άγριο κρίνο.
Αλαφροΐσκιωτε καλέ, για πες απόψε τι `δες.

Νύχτα γιομάτη θαύματα, νύχτα σπαρμένη μάγια!
Χωρίς ποσώς γης, ουρανός και θάλασσα να πνένε,
ουδ’ όσο κάν’ η μέλισσα κοντά στο λουλουδάκι,
γύρου σε κάτι ατάραχο, π’ ασπρίζει μες τη λίμνη,
μονάχο ανακατώθηκε το στρογγυλό φεγγάρι
κι όμορφη βγαίνει κορασιά ντυμένη με το φως του.

Στους ελεύθερους πολιορκημένους το όραμα συμμαχεί με τις αντίρροπες δυνάμεις του Απρίλη και του έρωτα. προσπαθεί να καταβάλει την απόφασή τους για έξοδο. Εμφανίζεται  στην πιο κρίσιμη ώρα. στην ώρα της απόφασης. Οι Μεσολογγίτες ξεπερνούν το δίλλημα ζωή- σκλαβιά, θάνατος – ελευθερία και κερδίζουν την ηθική δικαίωση.

Ακριβώς εκεί που συνομιλεί ο ποιητής με τον Πάνα και τον Ορφέα(σύμβολα ενοποίησης του διαμελισμένου κόσμου ),εκεί βρίσκεται και η Φεγγαροντυμένη, η μούσα του. Εκεί η τρομερή κόψη του σπαθιού, εκεί η ακμή της απόφασης των Μεσολογγιτών, εκεί υψώνει η Φεγγαροντυμένη κυπαρισσένιο ανάερα το ανάστημά της. Ο Ερατοσθένης Καψωμένος σε μια φιλοσοφική προσέγγιση του οράματος μιλάει για τη «θεία επιφάνεια στη φύση», όχι με τη θρησκευτική, αλλά «με τη φιλοσοφική πανθεϊστική έννοια». Πρόκειται για «την καθολική κοσμική ενότητα» που υπερβαίνει την αντίθεση μεταξύ φύσης και ανθρώπινης θέλησης.

Στο ερωτικό βίωμα του Σολωμού μέχρι να φτάσουμε στην απόλυτη θεά του κάλλους, διακρίνουμε τρία επίπεδα- αναβαθμούς της γυναικείας μορφής που παραπέμπουν στη μια ουσία και αποδεικνύουν το δυναμικό χαρακτήρα του ερωτικού βιώματος του ποιητή. Κόρη-γυναίκα-μούσα. Η γυναίκα του Σολωμού με τη μορφή της κόρης ενσαρκώνει τη σύλληψη του κόσμου στην πιο άκρατη, αγνή , καταφατική του πληρότητα. Η σύλληψη του θηλυκού με τη μορφή της γυναίκας ενσαρκώνει τον κόσμο με φανερωμένα τα περιεχόμενα της αντιφατικής ποικιλίας του. Η αγνώριστη, Η γυναίκα της Ζάκυθος, Η μοναχή, Η Φραγκίσκα Φραίζερ, Η τρελή μάνα, Η Μαρία του Λάμπρου, οι Μεσολογγίτισσες, η Ελένη του Κρητικού είναι τα θραύσματα της γυναίκας του Σολωμού πριν ανυψωθεί σε μούσα.

Η ιδέα του θηλυκού με τη μορφή της Μούσας ενσαρκώνει εκείνη τη Λύτρωση που ο Νίτσε την είδε συναρτημένη με το αισθητικό φαινόμενο. Η μορφή της Μούσας δίνεται ολοκληρωμένη στο Σολωμό με τη μορφή της Φεγγαροντυμένης του Κρητικού. Περιβάλλεται από διανοητική και ηθική αγνότητα και έχει πόνο βαθύ. Ο πόνος του Σολωμού είναι πόνος ομορφιάς και έχει ηθική διάσταση. Ο Ντοστογιέφσκι γράφει: Η ο ομορφιά σώζει τον κόσμο.

ὅμως κοντὰ στὴν κορασιά, ποὺ μ᾿ ἔσφιξε κι ἐχάρη,
ἐσειόνταν τ᾿ ὁλοστρόγγυλο καὶ λαγαρὸ φεγγάρι·
καὶ ξετυλίζει ὀγλήγορα κάτι ποὺ ἐκεῖθε βγαίνει,
κι ὀμπρός μου ἰδοὺ ποὺ βρέθηκε μία φεγγαροντυμένη.
Ἔτρεμε τὸ δροσάτο φῶς στὴ θεϊκιὰ θωριά της,
στὰ μάτια της τὰ ὁλόμαυρα καὶ στὰ χρυσὰ μαλλιά της.

XXI.

Ἐκοίταξε τ᾿ ἀστέρια, κι ἐκεῖνα ἀναγαλλιάσαν,
καὶ τὴν ἀχτινοβόλησαν καὶ δὲν τὴν ἐσκεπάσαν·
κι ἀπὸ τὸ πέλαο, ποὺ πατεῖ χωρὶς νὰ τὸ σουφρώνει,
κυπαρισσένιο ἀνάερα τ᾿ ἀνάστημα σηκώνει,
κι ἀνεῖ τσ᾿ ἀγκάλες μ᾿ ἔρωτα καὶ μὲ ταπεινοσύνη,
κι ἔδειξε πάσαν ὀμορφιὰ καὶ πάσαν καλοσύνη.
Τότε ἀπὸ φῶς μεσημερνὸ ἡ νύχτα πλημμυρίζει,
κι ἡ χτίσις ἔγινε ναὸς ποὺ ὁλοῦθε λαμπυρίζει.
Τέλος σ᾿ ἐμὲ ποὺ βρίσκομουν ὀμπρός της μὲς στὰ ρεῖθρα,
καταπὼς στέκει στὸ Βοριὰ ἡ πετροκαλαμήθρα,
ὄχι στὴν κόρη, ἀλλὰ σ᾿ ἐμὲ τὴν κεφαλὴ της κλίνει·
τὴν κοίταζα ὁ βαριόμοιρος, μ᾿ ἐκοίταζε κι ἐκείνη.

Η μούσα φεγγαροντυμένη είναι η μόνη συνοδός του στην έρημη χώρα της Ποίησης. Είναι για τον ποιητή η αδιάκοπη συνείδηση του τρόμου των όντων μπροστά στην ομορφιά την οποία περιγράφει η μεγάλη Τέχνη.

Αυτές οι σκέψεις του Σολωμού μπορούν κάλλιστα να οδηγήσουν στην καταγωγή της έμπνευσης του Ρίλκε για το τρομερό του Ωραίου. Η Φεγγαροντυμένη δεν είναι μόνο η παιδαγωγός της ζωής του, αλλά και η οδηγήτρια της Τέχνης του. «με Μυρτιά στην κεφαλή ο ίσκιος μιας γυναίκας». Η Φεγγαροντυμένη γίνεται σε επίπεδο προσωπικού βιώματος για τον ποιητή διονυσιακό σύμβολο και είναι ικανή να ξεσκεπάσει την αίσθησή του  για ηδονική έκσταση της ερωτικής Ιδέας. Εκείνο που την αγριεύει είναι η μοίρα του θανάτου, αλλά ταυτόχρονα τον ποθεί. «Και τέλος φθάνω στον γιαλό την αγαπημένη. Την απιθώνω με χαρά και ήτανε πεθαμένη».

Η Φεγγαροντυμένη είναι το σύμβολο της αρνησιάς του πόθου, η εικόνα της ανάστασης του θανάτου, η θεία έκφραση της Ανάγκης για υπέρβαση του θανάτου. Είναι ακριβώς η στιγμή που υψώνεται πάνω από τον Έρωτα και τον Θάνατο.

Μπορεί ο άνθρωπος να εντάξει τη ζωή του στα όρια αυτής της στιγμής; Να στίξει τη ζωή του ή να χρονώσει τη στιγμή του; «κι έζησε ζωή ατέλειωτη σε μια στιγμή» στην κόψη του σπαθιού, στην ακμή της εξόδου, στην υπέρβαση του θανάτου. Την υπέρβαση του θανάτου πρέπει να τη φανταστούμε σαν μια μετάπτωση από το πραγματικό στο ονειρικό τη στιγμή που αστράφτει φως και γνωρίζει ο άνθρωπος τον εαυτό του. Είναι η στιγμή της έκστασης, της αφύπνισης, του τρόμου μπροστά στο ανερμήνευτο. Μόνο μια στιγμή.

Ο ήρωας Κρητικός του ομώνυμου έργου, είναι εξόριστος από την Κρήτη. Ναυαγός στη θάλασσα προσπαθεί να φτάσει στην απέναντι ξηρά κολυμπώντας, έχοντας στην αγκαλιά του την αρραβωνιαστικιά του. Στο δρόμο η τρικυμία παύει και σε συνθήκες απόλυτης γαλήνης (ούτε όσο κάνει η μέλισσα κοντά στο λουλουδάκι)παρουσιάζεται το όραμα της Φεγγαροντυμένης.

Η φεγγαροντυμένη ανήκει στις αντίμαχες δυνάμεις  της φύσης. Στον Κρητικό συμμαχεί μαζί με την αγριότητα της καταιγίδας και τον γλυκύτατο ηχώ για να κάμψουν τις αντιστάσεις του Κρητικού- ναυαγού. Η οικεία θλιμμένη ομορφιά της επιδρά αφοπλιστικά στην καρδιά του και τον αποδυναμώνει. Η ομοιότητά της με την αρραβωνιαστικιά του είναι επίσης ένα στοιχείο που τον παγιδεύει και τον καθηλώνει.

Εμφανίζεται την κατάλληλη στιγμή. όταν ο ήρωας παλεύει μεταξύ ζωής και θανάτου. Στο μεταίχμιο του αγώνα επιδρά παραπλανητικά και τον καθιστά γνώστη της αδυναμίας μπροστά στα μυστήρια του κόσμου. Ο γενναίος πολεμιστής της Κρήτης που με χαρά πολεμούσε τους εχθρούς, μοιάζει ανίσχυρος να δαμάσει την ομορφιά του κόσμου και να φέρει εις πέρας το έργο του.

Ορισμένες σημειώσεις του ποιητή σχετίζονται με το θέμα του οράματος στον Κρητικό. «η ηθική δύναμη δοκιμαζόμενη από τη συμφορά και η άλλη περιβεβλημένη από μια μαγεία , κάνει στο τέλος πικρότερο το χαμό. Μια ισορροπία δυνάμεων. Από το ένα μέρος η ψυχή του ναυαγού , γεμάτη από μια μεγάλη έκφανση της Ιδέας(να φέρει στο ακρογιάλι το σώμα της αρραβωνιαστικιάς που τη θεωρεί ζωντανή και από το άλλο μέρος τα Εξωτερικά εμπόδια της φύσης γεμάτης από μιαν άλλη έκφανση της Ιδέας μαγευτική») Ο Κρητικός για τον υψηλό ηθικό σκοπό της σωτηρίας της αγαπημένης του, αντιμετωπίζει με όλη τη δύναμη της ψυχής του τα εξωτερικά φυσικά εμπόδια που είναι όχι μόνο η τρικυμία, αλλά από μια στιγμή και πέρα και η ομορφιά της γαληνεμένης φύσης που συμπυκνώνεται στο αναδυόμενο όραμα. η ομορφιά αυτή τον μαγεύει και παραλύει τη θέλησή του.

Είναι ενδιαφέρον να δούμε την παρουσία της αναδυόμενης κόρης  στον « Λάμπρο», το κατ εξοχήν ρομαντικό έργο του Σολωμού και στο λιγότερο αναγνωρίσιμο σε σχέση με τις άλλες υψηλές συνθέσεις . Είναι το αγαπημένο έργο του ποιητή   το οποίο με τη ζοφερή φιλοσοφία του και την βυρωνική σκοτεινή επιρροή του ίσως κατατάσσουν για λίγο τον Σολωμό στους καταραμένους ποιητές. Μέσα σε κλίμα αγώνα , απιστίας, εγκατάλειψης των παιδιών, προδοσίας και αιμομιξίας, έχουμε την εμφάνιση της φεγγαροντυμένης σε ένα οκτάστιχο απόσπασμα με τον τίτλο αναδυόμενη.

Ἡ ἀναδυομένη

Στὴν κορυφὴ τῆς θάλασσας πατώντας
στέκει, καὶ δὲ συγχύζει τὰ νερά της,
ποὺ στὰ βάθη τοὺς μέσα ὁλόστρωτα ὄντας
δὲν ἔδειχναν τὸ θεῖον ἀνάστημά της.
Δίχως αὔρα νὰ πνέει, φεγγοβολώντας
ἡ ἀναλαμπὴ τοῦ φεγγαριοῦ κοντά της
συχνότρεμε, σὰ νά 'χε ἐπιθυμήσει
τὰ ποδάρια τὰ θεῖα νὰ τῆς φιλήσει.

Μετά την ακούσια λόγω άγνοιας αιμομιξία του Λάμπρου με την κόρη του , τα δυο πρόσωπα βρίσκονται μέσα σε μια βάρκα, μέσα στη λίμνη(εδώ των Ιωαννίνων) και ακριβώς πριν τον πνιγμό της κόρης του Λάμπρου, εμφανίζεται το όραμα. Νομίζω πως η αναδυόμενη του Λάμπρου παρότι πιο αδιευκρίνιστη συγκρινόμενη με το αντίστοιχο όραμα των άλλων δυο έργων. του Κρητικού και των Ελεύθερων πολιορκημένων είναι πιο κοντά στην ιδέα της μνήμης και του πόθου του θανάτου, ακριβώς τη στιγμή που ο άνθρωπος συνειδητοποιεί την αδυναμία του να ορίσει τη μοίρα του απέναντι στο κοσμικό μυστήριο. Ο πρωταγωνιστής Λάμπρος του ομώνυμου έργου μέσα από τον προσωπικό αγώνα με τους Τούρκους, τις δοσοληψίες, τις απάτες, την αδιαφορία για τα παιδιά του, πέφτει πάνω στην κόρη του που δε γνωρίζει και συνάπτει μαζί της ερωτική σχέση. Στο σημείο αυτό, όταν το αντιλαμβάνεται, αρχίζει η επίγνωση της ματαιότητας. Ο ζόφος της ψυχής του γεννάει ερινύες Στο περιβόλι του θανάτου , στη Λίμνη, θα χάσει την κόρη του. Τα όρια μεταξύ ζωής και θανάτου είναι δυσδιάκριτα. Σχεδόν δεν ξεχωρίζουν. Είναι ένα μόλις. Είναι η στιγμή που άστραψε και γνώρισε ο νιός τον εαυτό του στον Πόρφυρα. Λίγο πριν τον κατασπαράξει το θηρίο της θάλασσας. Εκείνη ακριβώς τη στιγμή ο πόθος του θανάτου μοιάζει προτιμότερος από τη ζωή. Η στιγμή της μετάβασης από το είναι στο μηδέν και αντίστροφα. Η στιγμή και η ανάγκη της υπέρβασης του θανάτου. Το όραμα της φεγγαροντυμένης, ένα μαγευτικό εξωφυσικό κάλεσμα κάνει την εμφάνισή του αναδυόμενο κάθετα από τη θάλασσα-λίμνη, ως κυπαρίσσι τυλιγμένο με το φως του φεγγαριού. Καθαρά ρομαντική σύλληψη.

Επίσης τα χαρακτηριστικά της φεγγαροντυμένης ως απόλυτα όμορφης , άυλης και θείας μορφής, έκαναν κάποιους μελετητές να μιλήσουν για την παρουσία του παραδείσου στη γη. Όλα συμβαίνουν εδώ, όλα υπάρχουν εδώ, και η κόλαση και η παράδεισος. Έτσι ο ανθρώπινος αγώνας απογυμνώνεται από κάθε μεταφυσική υστεροβουλία. Καμιά δικαίωση δεν περιμένει τους ήρωες μετά το θάνατο, αφού εδώ είναι όλα. Ο αγώνας γίνεται για αυτόν και μόνο τον αγώνα . Το μόνο κέρδος του ανθρώπου είναι η φευγαλέα γνώση της αδυναμίας του, σε αυτή την τομή του μόλις, σε μια στιγμή.

Ο Λάμπρος πεθαίνει μόνος. Δεν υπάρχει κανείς κοντά του να του κλείσει τα μάτια. Ένα δένδρο ενώθηκε με το άλλο και έβγαλε τέσσερις βλαστούς. Έπεσε κεραυνός και τα έκαψε όλα.

Κα δεν έμεινε μητ’ ένα κλωνάρι,

Φιλέρημο πουλάκι να καθίσει

Το βράδυ, την αυγή να κιλαϊδήσει.

Έξω από κάθε ερμηνεία ή συμβολισμό φαίνεται πως η Φεγγαροντυμένη είναι αγαπημένος ποιητικός τόπος του ποιητή και ίσως το μοναδικό καταφύγιο που φωτίζει την ψυχή του.(εχαμογέλασε γλυκά στον πόνο της ψυχής μου)θα πει στον Κρητικό. Είναι η μούσα του που τον συνοδεύει διαρκώς στη ζωή του. Είναι η πιο πιστή συνοδός του. Είναι η στιγμή της αλήθειας του μεταξύ ζωής και θανάτου. Είναι η μνήμη και ο πόθος μαζί. Είναι η πιο οικεία και γλυκιά μορφή για τον ποιητή. Τα χαρακτηριστικά της του είναι γνωστά και αγαπημένα.

Έλεγα πως την είχα δει πολύν καιρόν οπίσω

Καν σε ναό ζωγραφιστή με θαυμασμό περίσσιο

Κάνε την είχε ερωτικά ποιήσει ο λογισμός μου

Καν τ’ όνειρο όταν μέθρεφε το γάλα της μητρός μου.

Ήτανε μνήμη παλαιή , γλυκεία και αστοχησμένη

Που ομπρός μου τώρα μόλη της τη δύναμη προβαίνει.

                      ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Δ.Λιαντίνη, Χάσμα Σεισμού- ο φιλοσοφικός Σολωμός, εκδ. Αθήνα 2000.

Λίνου Πολίτη, ποιητική Ανθολογία-Ο Σολωμός και οι Εφτανησιώτες, εκδόσεις Δωδώνη,Αθήνα.

Διονυσίου Σολωμού, Άπαντα, Υπό Γ. Ν. Παπανικολάου: τόμος πρώτος(Α): το ελληνόγλωσσο έργο του: βιογρφία-κείμενο-ερμηνεία-παραλλαγές—τυπικό-εικόνες- Αθήνα 1970, Τόμος δεύτερος (Β):Το Ιταλόγλωσσο έργο του: κείμενο- μετάφραση-σχόλια-επιστολές-επιδράσεις-σχήματα λόγου-ιδιαίτερα στοιχεία-μετρική-αντισολωμικές κριτικές-κριτική ανθολογία-γενική κριτική-ψήγματα στοχασμών- γλωσσάριο-βιβλιογραφία-ευρετήριο-Αθήνα 1972.

Πάνου Καραβία, Ο Σολωμός και η αναγωγή του στο Ουράνιο, βιβλιοπωλείο της Εστίας, Αθήνα 1977.

Διονύσιος Σολωμός, περιοδικό Νέα Εστία, Χριστούγεννα 1978, Βιβλιοπωλείον της Εστίας.

Κώστας Βάρναλης, Αισθητικά –κριτικά –Σολωμικά, εκδ Κέδρος,Αθήνα 1978.

Ερατοσθένης Καψωμένος, Η σχέση ανθρώπου – φύσης στο Σολωμό, Χανιά 1979.

Διονυσίου Σολωμού, ποιήματα και πεζά, εκδ. στιγμή, Αθήνα 1994