ΕΥΘΥΜΙΟΣ ΦΙΛΑΝΔΡΟΣ-ΜΕΓΑΣ ΔΑΣΚΑΛΟΣ ΤΟΥ ΓΕΝΟΥΣ

ΦΩΤΟ:Η ΟΡΘΟΔΟΞΗ ΕΚΚΛΗΣΙΑ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΤΕΡΓΕΣΤΗ

ΕΥΘΥΜΙΟΣ ΦΙΛΑΝΔΟΣ
ΜΕΓΑΣ ΔΑΣΚΑΛΟΣ ΤΟΥ ΓΕΝΟΥΣ


Η οικογένεια Φιλάνδρου, από τις πιο διάσημες της Γαστούνης, εντοπίζεται στη Γαστούνη λίγο μετά την Άλωση της Πόλης. Μέλη της οικογένειας αυτής εντοπίζονται ως δωρητές σε διάφορα μοναστήρια (Καθολική, Σκαφιδιά κ.α) καθώς και ως διαπρεπείς λόγιοι σαν Ευρώπη, κυρίως στην Τεργέστη, την Κων/λη και την αγία Πετρούπολη.
Εκτός από τα γράμματα ασχολήθηκαν και με την πολιτική. Ο Κων/νος Φίλανδρος (1877-1940) διετέλεσε βουλευτής Καλλίπολης το 1920 και από τότε επανειλημμένα βουλευτής Αθηνών. Ήταν Υπουργός Πρόνοιας το 1925 και Δήμαρχος Κερατσινίου το 1934. Έργα του: «Πρόνοια του Οικουμενικού Πατριαρχείου», «Το τέλος της Βυζαντινής αυτοκρατορίας» κ.ά.
Ο Ευθύμιος Φίλανδρος γεννήθηκε στη Γαστούνη το 1758 και πέθανε στην Τεργέστη στις 4 Απριλίου 1810 μετά από ασθένεια που τον προσέβαλε το 1807. το 1804 νυμφεύεται στην Τεργέστη την Άννα Πρεβέτου με την οποία απέκτησε το 1806 τον γιο του Αλέξανδρο. Μετά το θάνατό του οι κληρονόμοι του παρέδωσαν, σύμφωνα με τη διαθήκη του, τα βιβλία του στην εκεί Ελληνική Κοινότητα. Την παιδεία του ο Ευθ. Φίλανδρος είχε πάρει από τον τόπο καταγωγής του. Οι βιβλιοθήκες των Μοναστηριών και διαφόρων πόλεων αλλά και ιδιωτικές ήταν τα σχολεία του. Από τη Γαστούνη έφυγε έτοιμος. Πήγε στην Αγία Πετρούπολη κοντά στον Ευγένιο Βούλγαρη, όπου τελειοποιήθηκε ως δάσκαλος, συνεχίζοντας τις σπουδές του. Διδάσκει Ελληνικά. Φαίνεται πως ήταν πολύ καλός δάσκαλος, γιατί γρήγορα τον βρίσκουμε στην πόλη για τον ίδιο λόγο. Είχε διαδοθεί ξ φήμη του.
Τεργέστη 1800. Η Τεργέστη του Ρήγα Φεραίου το 1797-98. ένα μεγάλο Εμπορικό κέντρο, λιμάνι, σταυροδρόμι λαών και εθνοτήτων. Ιταλοί, Αυστριακοί, Δαλματοί, Σλάβοι, Γιουγκοσλάβοι, Έλληνες, Εβραίοι. Ένας ιδιαίτερος τύπος ανθρώπων γεννιέται εκεί. Πανεπιστήμιο τότε δεν είχανε, ούτε άλλα ανώτερα ή ανώτατα εκπαιδευτικά ιδρύματα. Ούτε μπορούμε να πούμε ότι είχαν εφευρεθεί τότε και ιδιαίτερες μεγάλες πνευματικές ανησυχίες, όπως ήταν οι Ευρωπαίοι και Έλληνες διαφωτιστές. Ωστόσο από μια τελείως διαφορετική οπτική γωνία οι Πρόεδροι της τότε Ελληνικές Κοινότητας, και λειτουργούσε εκεί από το 1782 επίσημα, είχαν δείξει ενδιαφέρον ιδιαίτερο για το σχολείο που είχαν ιδρύσει τότε, το 1802, να βρουν δασκάλους και διευθυντές με αναγνωρισμένο έργο, κυρίως διδακτικό, πράγμα που αποδεικνύεται από τη διασωθείσα αλληλογραφία στο αρχείο της Ελληνικής Κοινότητας.
Γράψανε λοιπόν γράμματα παντού, όπου υπήρχε πνευματική δράση, έντονη εκπαιδευτική ζωή, στη γειτονική Βενετία, στη Βιέννη, στη Λειψία, στα Εφτάνησα, στην Κων/λη, στη Σμύρνη, στην Αγία Πετρούπολη. Ήταν πράγματι οι Τεργεστίνοι πολύ ικανοί στο να εντοπίζουν προσωπικότητες. Πρέπει αυτό να τους το αναγνωρίσουμε. Γνώριζαν σε ποια σχολεία του εξωτερικού, σε ποιες Ελληνικές εστίες είχαν διαπρέψει Έλληνες λόγιοι. Αυτούς καλούσαν.
Ο Ευθύμιος Φίλανδρος από τη Γαστούνη, που τότε ήταν στην Κων/λη, ήταν ο μόνος εκεί που δέχτηκε επιστολή. Θα πάει στην Τεργέστη να ιδρύσει, να εγκαινιάσει το πρώτο Σχολείο της Ελληνικής Κοινότητας.
Ένας από τους βασικούς του στόχου ήταν η διδασκαλία των αρχαίων ελληνικών, της αρχαίας ελληνικής γλώσσας. Ο στόχος αυτός ανταποκρινόταν και στον κεφαλαιώδη και κύριο σκοπό της Ελληνικής Κοινότητας, που ήταν «η συντήρηση της μητρικής γλώσσης και δια ταύτης η στερέωσις εις τα δόγματα των αμωμήτων ημών δογμάτων, εις τα δόγματα της αμωμήτου ημών πίστεως, ωσάν όπου τα δύο ταύτα συνέρχονται το εν μετά το άλλο, καθώς το μαρτυρεί καθημερινώς η πείρα και με την πείραν ομού το παράδειγμα πολλοτάτων ομογενών μας και ομοπίστων».
Είναι κείμενα εκείνης της εποχής, που διασταυρώνουν τα Ελληνικά γράμματα τη «Ριτόριεν Οριεντάλε», την Ορθοδοξία. Εξ άλλου η κοινότητα λεγόταν « Κομουνιτά Γκρέκο Οριεντάλε ντε Τεργέστε», Ελληνορθόδοξος Κοινότης της Τεργέστης.
Το σχολείο είχε επιγραφή: ΣΧΟΛΕΙΟΝ ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΑΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ – ΕΛΛΗΝΙΚΟΝ ΣΧΟΛΕΙΟΝ. Οι Ιταλοί το έλεγαν «Σκουόλα λε λιτεράλε». Οι μαθητές που το παρακολουθούσαν έπρεπε να έχουν βασικές γραμματικές γνώσεις. Η ονομασία «Ελληνικόν» είναι του Ευθύμιου Φιλάνδρου, όπως αποδεικνύεται από το αρχείο της Ελληνικής Κοινότητος .
Αυτό το Σχολείο του Ευθύμιου Φιλάνδρου, σαφώς ανώτερο, είχε ανάγκη και από έναν ακόμα δάσκαλο, του πρώτου σχολείου, που θα προετοίμαζε τους μαθητές για τις απλούστερες γνώσεις, για την καθομιλουμένη γλώσσα την Ελληνική.
Ευθύμιο Φίλανδρο η επιστολή των Τεργεστίνων τον βρίσκει στην Πόλη με συγκεκριμένη πρόταση, να αναλάβει το νεοϊδρυθέν σχολείο της Ελληνικής κοινότητας και έτσι τον βρίσκουμε να ταξιδεύει με τις αποσκευές του, που είχαν σίγουρα χειρόγραφα, δικές του σημειώσεις και βιβλία. Διευθύνει το Ελληνικό σχολείο έως το 1807, όπου μετά τρία χρόνια πέθανε.
Το ενδιαφέρον του για το σχολείο εκδηλώθηκε πάραυτα. Ιδρύει αμέσως βιβλιοθήκη. Δεν νοείται σχολείο χωρίς βιβλία. Δεν γίνεται να υπάρχει σχολική μονάδα χωρίς ζωντανή βιβλιοθήκη, χωρίς αναγνωστήριο, χωρίς ντουλάπια για τοποθέτηση βιβλίων, χωρίς τζάμια να βλέπει κανείς τα βιβλία και να τα βγάζει, να τα παίρνει, ζωντανή βιβλιοθήκη, που να εμπλουτίζεται, να αγοράζουμε, να μας χαρίζουν και συνέχεια…
Δίδασκε γραμματική, συντακτικό, Όμηρο, Ξενοφώντα, Πλούταρχο, Λουκιανό, Γεωγραφία και Γεωμετρία.
Είχε επηρεαστεί από τη δράση του Ευγένιου Βούλγαρη, που τον γνώρισε στην αγία Πετρούπολη, μέσα στο γενικό και ειδικό κλίμα του διαφωτισμού, αλλά έγραφε και ο ίδιος, Υπάρχουν και χειρόγραφά του. Έχουμε στην καθομιλουμένη το «Δοκίμιον της λυρικής ποιήσεως», έκδοση 1809 και μια μετά φράση από το Ρωσικά «Κατάστασις των λογικών μαθήσεων και των επιστημών παρά τοις νυν Γραικοίς».
Από όσα γνωρίζουμε από τα χειρόγραφά του χρησιμοποιούσε τη γραμματική του Βησσαρίωνος Μακρή, του Λασκάρεως για την αρχαία Ελληνική γλώσσα, δίδασκε τους μύθους του Αισώπου, Ισοκράτη (τους λόγους προς Δημόνικον και Νικοκλέαν), Βίον και δοκίμια του Πλουτάρχου, τους νεκρικούς διαλόγους του Λουκιανού. Ξενοφώντα, την απολογία του Σωκράτους, την Ομηρική ψευδοομηρική Βατραχομιομαχία, τα «Έργα και Ημέρα» του Ησίοδου, αλλά και Θουκυδίδη, ως εδώ είναι η κλασσική Ελληνική παιδεία. Αμέσως και το συμπλήρωμα. Αν όχι συμπλήρωμα σε ισομοιρία ο Μέγας Βασίλειος και άλλος Εκκλησιαστικοί.
Οι μαθητές παρακολουθούσαν ακόμα μαθήματα λογικής, ρητορικής, γεωγραφίας, γεωμετρίας και άσκηση σε δύο ακόμα γλώσσες. Ιταλικά και Γερμανικά. Από παιδιά μάθαιναν σαφώς Ελληνικά. Αλλιώς δεν γινόταν. Δηλαδή αυτό το μέλημα, αυτή η φροντίδα ήταν ολοφάνερη. Το θα μάθουν τα παιδιά μας; Ποια θα είναι η πρώτη γλώσσα; Τα Ελληνικά. Όλα τα Ελληνικά. Όλες οι φάσεις της Ελληνικής γλώσσας. Μετά αναπόφευκτα ιταλικά, γιατί η κοινωνία ήταν Ιταλόφωνη, αλλά και Γερμανικά γιατί το καθεστώς ήταν Αυστριακό.
Ίσως πρέπει να γίνει λόγος και για τις μεθόδους διδασκαλίας, όπως τουλάχιστον προκύπτει από τις χειρόγραφες παρατηρήσεις του Ευθύμιου Φιλάνδρου.
Έγραφε στην Ελληνική Κοινότητα το 1804 σε έκθεσή του: «Οι μαθηταί ηκροάσαντο, έγραψαν και εψυχαγώγησαν τα επόμενα έργα».
Για τους αρχάριους φαίνεται πως ο Ευθύμιος Φίλανδρος ακολουθούσε την ψυχαγωγική μέθοδο. Διάστιχτη ερμηνεία των λέξεων, ερμηνεία, συνώνυμες λέξεις. Μας παραπέμπει ευθέως στα μαθηματάρια της Τουρκοκρατίας, είχε απλώς υπόψη του, αλλά τα «έπιασε». Είναι μεγάλη υπόθεση να πιάνεις τα αντικείμενα της δουλειάς σου. Τα γνώριζε πάρα πολύ καλά. Κατακτημένες εμπειρίες. Η θύραθεν (κλασσική) παιδεία, τα κείμενα των Πατέρων, με βάση αυτά πέτυχε ως δάσκαλος. Και όχι μόνο.
Πρέπει να γίνει πιο ειδικός λόγος για τη βιβλιοθήκη που συγκροτήθηκε από το ενδιαφέρον του Ευθύμιου Φιλάνδρου. Είναι ο πρώτος που θέτει το ζήτημα Σχολείο και βιβλιοθήκη και βιβλία που μπορεί να αποκτηθούν από αγορές και δωρεές. Οι κατάλογοι που ο ίδιος είχε συντάξει, περιείχαν λεξικά πολλά λεξικά. Λεξικόν του περίφημου Βαρίνου Φαβορίνου, το λατινοελληνικό λεξικό Σκαπίλου, Ετυμολογικό, το ωμέγα γραμματικό του Νεοφύτου του Πελοποννήσιου, τα άπαντα του Λουκιανού, τα άπαντα του Ξενοφώντος, τα άπαντα του Ισοκράτη, οι παράλληλοι βίοι του Πλούταρχου, τα γεωγραφικά του Στράβωνος δύο τόμοι περίφημοι, ωραίοι, επιβλητικοί η λογική του Νικηφόρου Γλεμίδη και αναπόφευκτα του Ευγενίου Βούλγαρη καθώς και οι τόμοι της Γαλλικής Εγκυκλοπαίδειας.
Δεν είναι γνωστό αν ο κύκλος των χειρογράφων του παρέπεμπε στην «εν κύκλω παιδεία». Υποθέτω ότι ήταν ένα δικό του τέχνασμα με την έννοια της τελειότητας, αφού ο κύκλος δεν έχει αρχή και τέλος, άρα είναι τέλειος, το σχήμα του κύκλου ούτε λίγο ούτε πολύ συμβολίζει το τέλειο. Οι κατάλογοι είχαν ακόμα κείμενα αρχαίων Ελληνικών και Λατίνων συγγραφέων, κλασσικά, της Αλεξανδρινής εποχής και κείμενα μεγάλων Πατέρων της Εκκλησίας.
Ήταν ο πρώτος που επεσήμανε την αναγκαιότητα σύνταξης καταλόγου της βιβλιοθήκης. Έχουμε αυτές της προτάσεις. Όμως ο κατάλογος έγινε λίγο αργότερα, το 1817, αριθμεί 612 τόμους βιβλίων ποικίλου περιεχομένου. Όταν πρωτοπήγε στην Τεργέστη το πρώτο μέλημά του ήταν να κατασκευασθεί μεγάλη βιβλιοθήκη, ακριβώς μέσα εκεί που ήταν η μεγάλη αίθουσα συνεδριάσεων των μεγάλων της Ελληνικής Κοινότητος, στη λεγόμενη καγκελαρία των Ελλήνων –Γραικών της Τεργέστης.
Η βιβλιοθήκη αυτή υπάρχει ακόμα. Είναι μια ολόκληρη σειρά με ντουλάπια, συρτάρια, προθήκες, καθίσματα κάτω χαμηλά, θήκες με χειροποίητο γυαλί, μια καταπληκτική βιβλιοθήκη. Είναι έργο του Σεβαστιάν Τρεπάν το 1804, που κόστισε αρκετά χρήματα τότε, κάπου 320 περίπου φιορίνια, εκεί φυλάσσονται ακόμα τα έργα του Κοραή, του Νεοφύτου Βάμβα, του Ανθίμου Γαζή, του Δημητρίου Βάρβαρη, του Νικηφόρου Θεοτόκη, του Ευγένιου Βούλγαρη, του Γενοβέζη, σπουδαία αντίγραφα Γραφών, Πατέρων της Εκκλησίας κ.ά.
Είναι πολύ σπουδαίο να πιάνεις στα χέρια σου βιβλίο του Άνθυμου Γαζή του 1802 με αφιέρωση στην Ελληνική Σχολή Τεργέστης και σαφώς στον Διευθυντή Ευθύμιο Φίλανδρο.
Αυτή η αγορά των βιβλίων, η προμήθειά τους, δεν ήταν εύκολη υπόθεση. Ο κατάλογος του Ευθύμιου Φιλάνδρου απαιτούσε προέγκριση από την αρμόδια υπηρεσία της αστικής λογοκρισίας και ήταν επόμενο να σκεφθεί κανείς τι είχε συμβεί λίγα χρόνια πριν (κίνηση Ρήγα Φεραίου). Για κάθε βιβλίο σχολικό η εκκλησιαστικό ο Ευθύμιος Φίλανδρος αντιμετώπιζε και αυτή την περίπτωση. Η ζωή και η δράση του Ευθύμιου Φιλάνδρου είναι από τα κύρια ζητούμενα της έρευνας στην Τεργέστη (ακόμα στην Πόλη και την Αγία Πετρούπολη), ο βίος και το έργο του, η μελέτη τους, αποκτούν μια εντελώς διαφορετική σημασία. Έρχεται στην Τεργέστη τρία χρόνια μετά τη θυσία του Ρήγα Φεραίου, σε ένα νέο σχολείο, που για πρώτη φορά λειτουργεί σε ένα μεγάλο εμπορικό κέντρο, σταυροδρόμι λαών, μια Ελληνική Κοινότητα που δοκιμάζει την αντοχή της καθώς έχει μόλις 20 χρόνια λειτουργίας, από το 1782. Δέχτηκε την πρόσκληση – πρόκληση, ανέλαβε υποχρεώσεις, ανταποκρίθηκε στα αιτήματα των καιρών και με οδηγό το αλάνθαστο κριτήριο της φιλαναγνωσίας, της βιβλιομανίας, της προσφοράς του στο Γένος, συνέλαβε στην οργάνωση και λειτουργία της Ελληνικής Σχολής Τεργέστης με καθοριστικό τρόπο.
Η Σχολή διατήρησε τον χαρακτήρα της ως το 1936, με τελευταίο Διευθυντή τον Ευστάθιο Πασχάλη από το Ζαγόρι Ηπείρου. Τόσο η έντυπη όσο και η χειρόγραφη παράδοση του έργου του Ευθ. Φιλάνδρου είναι ένα ισχυρό κίνητρο. Τα χειρόγραφα 1802-1803: εκθέσεις για αγορά βιβλίων και αντικειμένων για το Σχολείο με σχετικές αποδείξεις, 1802-1804: αλληλογραφία με καταλόγους βιβλίων και χειρόγραφα ωρολόγια προγράμματα της Σχολής, 1806: στο αρχείο σώζεται χειρόγραφο από το διδακτικό του έργο, γραμματικό- ετυμολογικό υλικό, 1804-1805: λόγοι του Ευθ. Φιλάνδρου και των μαθητών του με την ευκαιρία εορτών και άλλων επαιτειών και ασφαλώς ότι θα μπορούσε να βρεθεί στη συνέχεια και από τη Γαστούνη, αλλά και από εκείνα τα μέρη που ο ίδιος ακριβώς είχε περάσει και πράγματι άφησε έργο και εποχή, θα μπορούσαν να συγκεντρωθούν και να εκδοθούν.
Ως δάσκαλος τότε δεν έπαιρνε πολλά λεφτά. Πήγε όμως στην Τεργέστη. Πήγαιναν πολλοί εκεί. Μεγάλα ονόματα. Όπως ο Ασώπιος, ο Κούμας. Αλλά όμως ο πρώτος που πήγε και ξεκίνησε την Ελληνική Σχολή ήταν ο Ευθύμιος Φίλανδρος. Αυτός είναι σίγουρα ΔΑΣΚΑΛΟΣ του ΓΕΝΟΥΣ βροντοφώναξε ο Καθηγητής του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων Απόστολος Παπαϊωάννου μέσα στο Κουρβισιάνειο Πολιτιστικό κέντρο Γαστούνης σε πρόσφατο επιστημονικό συνέδριο, σε σχετική εισήγηση του. Είναι ο πρώτος που εκεί ξεκίνησε και έμεινε, όσο άντεξε βέβαια. Γιατί δεν άντεχε κανείς εύκολα τους Έλληνες της Τεργέστης. Καθόλου εύκολη υπόθεση. Τους άντεξε εκείνος αρκετά χρόνια.
Αντηχεί στα αυτιά μας ακόμα ο λόγος του ιστορικού Αθανασίου Φωτόπουλου, που παραφράζοντας τον Καβάφη είπε ότι «όταν θέλουν οι Γαστουναίοι, οι Ηλείοι να καυχηθούν μπορεί να λένε τέτοιους βγάζει ο τόπος μας. Ευθύμιος Φίλανδρος εκ Γαστούνης (1758-1810) Μέγας Διδάσκαλος του Γένους.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- ΗΛΕΙΑΚΑ Ντίνου Ψυχογιού
ΕΓΚΥΚΛΟΠΑΙΔΕΙΕΣ ΧΑΡΗ ΠΑΤΣΗ – ΔΡΑΝΔΑΚΗ
ΑΠΟΣΤΟΛΟΥ ΠΑΠΑΪΩΑΝΝΟΥ: Ευθ. Φίλανδρος, η ζωή και το έργο του.

ΚΩΣΤΑΣ ΛΟΥΡΜΠΑΣ